مروری بر تاریخچه چاپ در ایران

print-aradmag-005

صنعت چاپ برای اولین بار در چین در زمان سلسله تانگ، اختراع شد و به‌مرورزمان تکمیل شد. همان‌طور که می‌دانید چاپ سربی برای اولین بار توسط گوتنبرگ آلمانی در سال ۱۴۴۸ میلادی به کار گرفته شد. گوتنبرگ به‌مرورزمان دستگاه چاپ و روش‌های چاپی‌اش را گسترش داد و آن را فراگیر کرد.با آرادمگ همراه باشید.

اولین دستگاه چاپ در دوره ایلخانان در دره حکومت «گیخاتو» وارد ایران شد، دستگاهی که در این دوره وارد شد به دستگاه چاپ اسکناس یا چاو موسوم بود. در همین دوره بود که لغت چاپ و چاپخانه وارد ایران شد. این لغت در لغتنامه دهخدا از ریشه چهاب یا چهابه آمده است.

نخســتین چاپ خانه‌ای که وجود آن در دوره‌ی قاجار مســلم اســت، چاپ خانه‌ای است که در سال ۱۲۳۳ هـ. ق یا سال قبل از آن توسط آقا زین‌العابدین تبریزی ایجاد شــد. آقا زین‌العابدین به دستور عباس میرزا به روســیه رفته و آشــنایی با چــاپ و چاپ خانــه را در آنجا یاد گرفته بود و با خرید ماشــین چاپ به ایران برگشــت و با تأســیس چاپخانه ُ شــروع به فعالیت کرد. ایــن چاپ خانه با حروف ســربی کار می‌کرد و پس از مدتی کتاب «فتح‌نامه» از آن بیرون آمد.

print-aradmag-001

فتح‌نامه به‌عنوان نخســتین کتابی که در ایران چاپ شــد، به‌وسیله‌ی «میرزا ابوالقاســم قائم‌مقام» تألیف شــده بود. این کتاب بــه زبان عربی بود و موضــوع آن به جنگ‌های ایــران و روس مربوط می‌شد و حوادث را تازمان انعقاد عهدنامه‌ی گلســتان را دربرمی گرفت. البته باید به این موضوع اشاره کرد که مرحوم تربیت در مجله‌ی تعلیم و تربیت اولیــن کتاب چاپ‌شده در ایران را «جهادیه» میرزا عیســی قائم‌مقام می‌داند در تألیف خود موســوم به «کتاب‌شناسی شــرقی» از کتابی انگلیسی با عنوان «ملاحظات در خصوص خواجه حافظ شــیرازی» تألیف اوت، ای. هربـن نام می‌برد که در فوریه ۱۸۰۶ م/۲۱-۱۲۲۰ هـ. ق در شــیراز به چاپ رســیده است. اگر این موضوع درست باشد، چاپ خانه در شیراز قبل از تبریز و تهران احداث‌شده است.

چاپخانه‌ی بعدی در ایران چاپخانه‌ای است که توسط میرزا صالح شیرازی احداث شد. میرزا صالح پس از فراغت از تحصیل و به هنگام بازگشت به ایران، یک دســتگاه چاپ خریــد و با خود به ایران آورد. میرزا صالح که فردی اندیشــمند بود و بــا بهره‌گیری از همین هوش و قریحه‌ی ذاتی، به دربار قائم‌مقام راه‌یافته و بــا حمایت او به خارج اعزام‌شده بود، در زمان تحصیل در لندن، در رشته‌های تاریخ و جغرافیا، زبان‌های انگلیسی و فرانسه و لاتین و صنایعی هم چون شیشه‌سازی، مرکب‌سازی و تهیه‌ی حروف سربی خبره شــد و بنا بر علاقه‌ی شخصی، با چاپ و چاپ خانه نیز آشنا شد. خرید دستگاه چاپ هم به خاطر علاقه‌ی شخصی و حس مردم‌دوستی او بود. ازآنجایی‌که میرزا صالح به دنبال این بود که علاوه بــر معلومات، چیزی که به درد مردم بخورد با خود بیاورد، به فراگرفتن این فن پرداخت و در آن ماهر شــد.

print-aradmag-002

در هنگام بازگشــت، با هر سختی که بود یک دســتگاه چاپ سربی خرید تا پس از رسیدن به ایران آن را به هم‌وطنان عرضه کند. چاپخانه‌ی میرزا صالح در سال ۱۲۳۴ هجری قمری یک سال بعد از راه‌اندازی چاپ خانه‌ای که زین‌العابدین از روسیه آورده بود، راه‌اندازی شــد. گرچه میرزا صالح از اقدام زین‌العابدین خبر نداشت، امــا چون خود این فن را یاد گرفته بود و به کار خود علاقه داشــت، آن را در تبریز به راه انداخت، اما به خاطر مشغله‌های دیگر، تصدی آن را به میرزاعلی نامی سپرد. در ســال ۱۲۳۸ هـ. ق میرزا جعفر نامی، که توســط عباس میرزا برای یادگیری این فن به مسکو فرستاده‌شده بود، نیز یک دســتگاه چاپ سربی را وارد تبریز کرد.

در همین چاپخانه بود که در ســال ۱۲۴۰ هـ. ق یک باب گلستان سعدی به چاپ رسید. همین چاپ خانه است که در کتاب «چاپخانه در خارج از فرنگستان» به‌عنوان اولین چاپخانه‌ی ایرانی از آن یادشده اســت. این در حالی است که قبل از آن دو چاپخانه‌ی دیگر نیز تأسیس‌شده بود. شاید بتوان گفت که این میرزا جعفر همان میرزا جعفر مهندس بود که همراه میرزا صالح در لنــدن تحصیل‌کرده بــود. در این صورت، می‌توان گفت که وی نیز با صنعت چاپ آشنا بوده و شاید نیز در ساختن چاپ خانه به میرزا صالح کمک کرده است. ازاین‌جهت می‌توان گفت که مراد از تأسیس اولین چاپخانه‌ی مذکور در کتاب «چاپخانه در خارج از فرنگســتان» همان چاپخانه‌ی میرزا صالح بوده است.

print-aradmag-003

چاپخانه‌هایی که تا ســال ۱۲۴۰ هـ. ق در ایران احداث‌شده بودند، عمدتاً در تبریز بودند و حتی پایتخت حکومت قاجاری نیز از این فناوری محروم بود. در ســال ۱۲۴۰ هـ. ق فتحعلی شاه میرزا زین‌العابدین را به تهــران احضــار کرد تا با احداث در تهران به کار نشــر بپردازد. میــرزا زین‌العابدین چاپ خانه‌ای ساخت و بــا برخورداری از حمایت منوچهر خان معتمدالدوله، که یکی از بــزرگان دربار بود، کتاب‌های فراوانی را کــه اغلب هم دینی و مذهبی بودند، به چاپ رســاند.

ارتباط نزدیک زین‌العابدین با منوچهر خان معتمدالدوله که او را درراه اندازی چاپ خانه کمــک کرده بود، موجب شــد که محصولات ایــن اولین چاپخانه‌ی تهران بــا عنوان چاپ معتمـدی معروف شــود. زین‌العابدین در تهران شــاگردانی تربیت کرد که زیردست او فن چاپ را یاد گرفتند. ازجمله آن‌ها میرزا باقر نامی بود که بعدها نسخه‌ی «ناسخ التواریخ» سپهر را چاپ کرد.

print-aradmag-004

در ســال ۱۲۴۵ هـ. ق فتحعلی شاه دستور داد که چاپخانه‌ی ســنگی بزرگی را که توســط میرزا اسدالله نامی در تبریز احداث‌شده بــود، با تمامــی کارکنان آن به تهران بیاورنــد و در پایتخت به فعالیت بپردازند. این میرزا اسدالله کسی بود که با حمایت میرزا صالح شیرازی به روســیه اعزام‌شده بود و با فراگرفتن فن چاپ و خرید یک دستگاه چاپ در سال ۱۲۴۰ هـ. ق به ایران بازگشته و چاپ خانه احداث کرده بود. این چاپ خانه که با چاپ‌های سربی متفاوت بود، نخستین بار در ایران احداث می‌شد. به‌غیراز تبریز، که اولین بار صنعت چاپ در آنجا رواج یافت، در خصوص ســهم دیگر شــهرها درراه اندازی ایــن صنعت می‌توان از اصفهان و شیراز یادکرد. احداث چاپ سربی در اصفهان به سال ۱۲۴۴ هـ. ق انجام شــد و کتاب «رساله‌ی حســینی» تألیف میـرزا ابراهیم اسـترآبادی از آن بیــرون آمد. چاپ ســنگی نیز به ســال ۱۲۶۰ هـ. ق در اصفهان احداث شــد. در شــیراز اولین بار چاپ ســنگی را در ســال ۱۲۵۴ هـــ. ق احــداث کردند، ولــی غیر از یک جلد قــرآن مجید کتاب دیگــری در آن بــه چاپ نرســید.

فاطمه محمدی
فوق لیسانس گرافیک و عاشق دنیای شگفت انگیز هنر!هنر همیشه دغدغه اصلی زندگی من بوده،خواندن درباره هنر امروز به یک عادت برای من تبدیل شده،هدف من به اشتراک گذاشتن دریچه ای از تاریخ شگفت انگیز هنر با شماست!