مستند «زیر صفر مرزی» ساخته ی «مهدی افشار نیک» است که به همراه مستند «لالایی جنگ» در گروه هنر و تجربه در حال اکران می باشد. این مستند از دو بخش تشکیل شده، بخش اول در مورد زندگی و شهادت علی هاشمی، فرمانده سپاه ششم امام صادق است و بخش دوم در مورد خاکی است که بی او مانده.
«زیر صفر مرزی» خوب شروع می شود و مخاطب را با ابهامی رو به رو می سازد که پس از مفقود شدن شهید «علی هاشمی» در سال ۶۷ شکل گرفت. فیلمساز سراغ دختر و پسر علی هاشمی رفته و با همراهی آنها شروع به تحقیقاتی در مورد این شهید می کند. علی هاشمی در سال ۱۳۴۰ در اهواز، در محله عامری و در خانواده ای ایرانی عرب متولد شد. وی پس از پیروزی انقلاب با همکاری چندی از دوستانش در دشت آزادگان، سپاه حمیدیه را شکل داد و پس از شروع جنگ، به فرماندهی این سپاه رسید. در سومین سال جنگ به فرماندهی قرارگاه سری نصرت انتخاب گردید. وی در سال ۶۵ به فرماندهی سپاه ششم امام صادق منصوب شد. او به دلیل آشنایی به مناطق عملیاتی، نقش مهمی در میان فرماندهان سپاه پاسداران در جنگ ایران و عراق داشت و از او به عنوان طراح اصلی عملیات های بدر و خیبر یاد می شود. این شهید در چهارمین روز تیرماه ۶۷، پس از انجام عملیات تخلیه جزیره مجنون، در هنگام ترک مقر فرماندهی، توسط هلی کوپترهای ارتش عراق مورد هدف قرار گرفت اما اثری از پیکر این شهید یافت نشد. پس از اتمام جنگ نیز منطقه برای یافتن پیکر این شهید کاوش شد، اما اثری از او یافت نشد.
پس از مفقود شدن شهید علی هاشمی شایعات زیادی پیرامون وی شکل گرفت. با توجه به اینکه این شهید به زبان عربی مسلط و از عرب زبانان کشور بود، شایعه شد که او با عراق همکاری داشته و در این کشور به سر می برد. در این بازه هیچ بزرگداشتی برای او برگزار نشد و نامی از رشادت های وی به میان نیامد. تا اینکه در سال ۸۹ و بعد از گذشت ۲۲ سال، با انجام آزمایش DNA مشخص شد پیکر یافت شده متعلق به این شهید بوده و او به شهر و دیارش بازگشت.
«مهدی افشار نیک» در قسمت اول این مستند به معرفی مختصری از زندگی و محل زندگی شهید پرداخته، به شایعاتی که پیرامون وی وجود داشته گوش می دهد و به نقش پر رنگ او در دوران دفاع مقدس می پردازد. از دلخوری فرزندان شهید به خاطر این شایعات می گوید و از مادری که در روز شهادت او، منتظر بود تا به خانه بازگردد. در بخش دوم اما سراغ سرزمینی می رود که زندگی مردمش دستخوش تغییرات سالهای پس از جنگ شده. این مردم با وجود دکل های نفتی که در دشت آزادگان وجود دارد، از نعمت بهره ای نبرده و زندگی شان فقط از دست های مدام بوده است. از دست دادن جوانانی که برای این خاک جنگیدند، از دست دادن هور العظیمی که زمانی، روزی رسانشان بوده و حالا بنا بر استراتژی های جدید بخش هایی از آن را خشک کرده و در آن دکل های نفتی برپا کرده اند؛ دکل هایی که از آن فقط هوای آلوده و سیاهش نصیب مردم شده است.
فیلم بی پروا به برخی از سیاست های نظام می تازد و آنها را مورد نقد قرار می دهد. چه سیاست های اشتباه دوران جنگ که در برخی عملیات ها تلفات زیادی به جای گذاشته و چه سیاست های اشتباه پس از جنگ که باعث بدبختی مردم و بیکاری جوانان شده است.
نقدهای مستقیم و جسورانه فیلمساز به این سیاست ها باعث شده، برخی رسانه ها این فیلم را نپسندند و از آن به عنوان «مزخرف گویی به بهانه نقد دفاع مقدس» یاد کنند. این رسانه ها و سیاست هایشان چنان هاله ای به دور دوران دفاع مقدس کشیده اند که هر برخوردی جز تقدیسِ آن، تابو شکنی محسوب می شود و این کاری است که «مهدی افشار نیک» با مستند «زیر صفر مرزی» می کند.
موضوع مهمی که فیلمساز اما به درستی به آن اشاره می کند، فاصله ای است که بین قومیت ها افتاده. در زمان جنگ و بحران همه ی مردم ایران اعم از فارس، عرب، لر، ترک، کرد و بلوچ با هم به دفاع از این خاک برخاستند اما حال که بحران را سپری کرده ایم، مرزبندی ها شروع شده و برخی قوم ها مورد ظلم دیگران واقع شده اند.
افشار نیک در مستند خود دست به تقدس جنگ نزده و با وارد کردن نقدهایی درست، مخاطب را با روی دیگر جنگ آشنا می کند. اینکه در زمان جنگ و بحران است که تمام مردم متحد می شوند و گویی در زمان خوشی و آرامش هر کس تلاش دارد تا سهم بیشتری را به دست بیاورد. در این میان سهم مردم دشت آزادگان از آزادی و خوشی بعد از جنگ هوایی آلوده تر، درآمدی کمتر، زندگی ای سخت تر و بیکاری بیشتر است.
افشارنیک با تقسیم کردن مستندش به دو بخش و قرار دادن عنوان های مجزا برای این دو، تمرکزش را از تنها یک ژانر برداشته و علاوه بر مستندی جنگی، به روایت زندگی مردم دشت آزادگان در دوران پس از جنگ نیز پرداخته است؛ مردمی که در یک دنیای ناعادلانه به سر برده و آنچه از دست داده اند، بسیار بیشتر از آن چیزی است که به دست آورده اند.
