ایرانیان جشن‌های باستانی زیادی دارند ازجمله جشن شب یلدا، جشن عید نوروز و جشن چهارشنبه سوری. مراسم شب یلدا در آخرین روز از ماه پاییز برگزار میشود. جشن عید نوروز هم در اولین روزهای ماه اول سال اما در مورد چهارشنبه‌سوری که آن را رد آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌کنند. تمام هدف از برپایی این جشنآوردن شادی به خانه ها و از بین بردن غم است. یکی از آداب زیبایی این شب آتش افروزی است که تاکنون برپا بوده است.
این پریدن از روی آتش بعد از غروی آفتاب برگزار میشود. البته ناگفته نماند که هر شهری آیین و رسوم خودشان را دارند و در شهرهای مختلف ایران این جشن با اشکال مختلف برگزار می شود. آتش بازی این شب از زمان ناصرالدین شاه و توسط فرانسوی ها رواج پیدا کرد. هدف از این کا در ابتدا برای سرگرم کردن پادشاه بود اما کم کم مردم وارد این سرگرمی شدند و اولین بار دستور برپایی آن در میدان توپخانه توسط شاه صادر شد و مردم برای تماشای این نمایش جمع می شدند.
اولین بار در کتاب تاریخ بخارا که نوشته ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی است در مورد چهارشنبه‌سوری اشاره شده است. در شاهنامه هم به این جشن باستانی اشاراتی شده است که می‌توان با خواندش به قدمت این جشن پی برد.
یا داستان پریدن سیاوش از آتش که برای نشان دادن پاکی خود و دلیلی بر برپایی این جشن باستان هست. مختار در روز چهارشنبه سوری برای کشتن یزید به شهر کوفه رفت . شهری که بیشتر آنها ایرانی بودند در همان شب به کشتن او اقدام کرد. سالها گذشت و بعد از چند سال از ورود اسلام به ایران جشن سور کم کم از بین رفت و به آخرین چهارشنبه سال محدود شد. این جشن که جشنی با قدمتی است منشا خارجی ندارد.
معنای چهارشنبه‌سوری
کلمه چهارشنبه‌سوری تشکیل شده است از دو چهارشنبه به اضافه سوری. چهارشنبه که نام یکی از روزهای سال است و سوری که شکل دیگری از سرخی است. با درست کردن هفت تپه از آتش و پریدن از روی آنها با زمزمه جمله معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» به عنوان مهمترین و برجسته ترین آیین چهارشنبه سوری دانست.
این آداب هنوز هم در کوچه های کشورهایی مانند ایران، افغانستان، تاجیکستان، بخشی از ازبکستان و حتی قرقیزستان انجام می شود.
این مراسم به نیت استقبال بهار سبز و زنده شدن طبیعت اجرا می شود که تاریخچه مکتوبی هم از آن تا بحال دیده نشده است. اولین بار در تاریخ بخارایی از چهارشنبه سوری صحبت شده است که این خود نیز به تالیف محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۶ – ۳۴۸) آمده است. در زمان ساسانیان به جشن سوری معروف بود که حتی در زمان این جشن قصر منصور بن نوح به آتش کشیده شد.
چون نوشته مکتوبی از گذشته در مورد این آیین در دست نیست به این دلیل چهارشنبه سوری را به زرتشت یا اسلام ربط می دادند. عموم تاریخ‌دانان و پژوهش‌گران بر این اعتقاد بودند که این آداب ورسوم ربطی به مذهبی خاص ندارد و حتی سندی باتب این موضوع موجود نیست و تاکنون سینه به سینه چرخیده است. حال چرا زرتشت؟ فقط به خاطر آتشی که در این شب روشن می شود وحال چرا اسلام؟ جهت نامگذاری که بر روی این آیین شده است به اسلام نسبت می دهند.
زمان برگزاری جشن چهارشنبه سوری
برمبنای تحقیقاتی که انجام شده زمان باستانی جشن سوری در نخستین شب پنجه ی کوچک که همان شب بیست و ششم از ماه اسفند می باشد.
آیین چهارشنبه‌سوری درجاهای مختلف
چهارشنبه‌سوری رسومی هم غیر از آتش رو شن کردن دارد که به آن می‌پردازیم. آیینی که شاید شما جوانان هم تا حال نشنیده باشید.
استان شیراز
شیراز شهر شعر و ادب که به آخرین چهارشنبه ماه صفر چهارشنبه سوری میگویند. در شیراز با پختن آش رشته و بردن برای دروهمسایه به جشن خود رنگی دیگر می‌بخشند. حتی بعضی از زنان خانه با دعا خواندن در زیر منبر مسجد و پختن آش و حلوا در این شب جشن خود را برپا می دارند. اهالی شهر شیراز دختران دم بخت خودرا به سعدیه می برند و به اعتقاد شان از آب استخر سعدیه برای روشن بختی بر سر و روی آنان می ریزند.
استان اصفهان
در اصفهان پایتخت صفویان و شهر عالمی قدرتمند همچون محمد باقر مجلسی ۳چهارشنبه آخر سال یعنی تاز کارسانبا، کال کارنسانبا و گال کارسانبا را به نام این چشن کهن می نامند.
استان اردبیل
حال در شهر اردبیل به نام یالانچی کارسانبا، کابارچی کارسانبا و آکر کارسانبا نامیده شده و در مغان مردم قبل از طلوع آفتاب روز چهارشنبه، همه افراد خانواده با هم به کنار رودخانه می روند. کنار رودخانه آتش برپا کرده و جوانان خانواده ها مشغول سوارکاری می شوند. وقتی می خواهند به خانه بازگردند زنان خانه ظرف هایی را از آب خانه پر کرده و آن آب را به دور و بر خانه هایشان می ریزند.
استان ارومیه
در اسلام آباد ارمیه که در ۴شنبه آخر سال جشن گرفته می شود به نام مشتلوقچی کارسانبا، کولا کارسانبا، قارا کارسانبا و آکر کارسانبا می شناسند.
استان تبریز
در شهر تبریز مردم در این روز به چهارشنبه معروفشان رفته و که آینه و اسفند و کوزه‌ای برای سال جدید می‌خرند. بازاری بارنگ و بوی چهارشنبه‌سوری و نورافشانی با چراغ‌ها و شمع‌های زیبا که بسیار دیدنی است.
استان بوشهر
اهالی بوشهر بر این رسم هستند که پس از روشن کردن آتش در خانه هایشان از روی آن پریده و با عبور قایق از آب رودخانه ها بر این اعتقادند که نحسی این شب را از بین می برند.
استان خراسان
می رویم به خراسان شهری که رسم کوزه شکستن شان بسیار متفاوت است به این صورت که درون کوزه های قدیمی کمی نمک که به عنوان شور بختی و کمی ذغال که به رسم سیاه بختی است به همراه مقدار کمی پول میریزند و همه افراد خانواده به دور سر خودشان برای دفع این نحسی ها می چرخانند و نفر آخر کوزه را از روی بالای پشت بام خانه به درون کوچه پرتاب می کند.
استان سیستان و بلوچستان
سیستان و بلوچستان تاریخی که اهالی این شهر همه نمد و گونی پتو های قدیمی کهه در خانه دارند را به شگل توپی در آورده و به آتش می کشند و بر این اعتقادند که با این کار نحسی شب چهارشنبه سوری از بین می رود.
استان کردستان
کردستان شهر تاریخ و آیین در این شب با رفتن به کنار رودخانه ها بستر صحراها به شادی و کشتی گرفتن می پردازند و هنگام برگشت به خانه هر کس مقداری سنگ با خود جمع می کند و بدن نگاه کردن به پشت سر خود آن را به عقب پرتاپ می کند. آنها با یان کار نحسی را از خود دور و از بین می برند. اهالی دیگر از این استان با شال اندازی در خانه های مردم و خواندن شعر و سرود آنها را از آمدنشان مطلع می کنند و اهل خانه در شال آنها مقداری تخم مرغ آجیل و شیرینی و از دیگر خوراکی های شب چشن را در شال آنها می ریزد.
استان لرستان
در لرستان شهر شجاعان در هفت ردیف منظم با تعداد هیزمی به یک اندازه و در فاصله هایی معین در یک ردیف می چینند و آتش می زنند.
استان مازندران
در مازندران شهر طبیعت در شب چهارشنبه سوری مراسمی مثل کشتی گرفتن؛ اسپند دود کردن انواع آش پخته می شود. از انواع آش معروف این شب آش هفت ترشی است. آشی با ترکیب هفت نوع سبزی و هفت نوع ترشی و هفت نوع حبوبات که درون این آش استفاده می شود.
استان مرکزی
اراک زیبا با مردمی مهربان که این شب بیاد ماندنی را با رسوم قشنگتر به خاطراتشان می افزایند. مراسم آتش بازی، مقداری خرما و شکر پنیر و همچنین حلوا برای اموات خیرات ممی کنند و سوره حمد را می خوانند و بعد این مراسم ها شروع به خوردن خوراکیهای مخصوص این شب می کنند.
استان تهران
در پایتخت یعنی تهران مردم بوته های خشک را از اطراف شهر جمع می کردند و با شتر این بار را به شهر می آوردند. هنگام غروب خورشید تمام وسایل کهنه ای از خونه تکانی های منازل به جا می ماند همراه این بوته ها به آتش می کشیدند. همه اهل خانه باید از روی این آتش می پریدند و جمله معروف “سرخی تو ازن، زردی من ازتو “را می خواندند.
در آن زمان رسم دیگری هم بود به نام توپ مروارید که این مراسم مختص تهرانی ها بود. توپ با قدمتی کهن در میدان ارگ بود. زنان به نیت بخت گشایی از بالای توپ رد می شدند وروی آن می نشستند. با این اعتقاد که حاجاتشان برآوردمی شود.
این مراسم به نیت استقبال بهار سبز و زنده شدن طبیعت اجرا می شود که تاریخچه مکتوبی هم از آن تا بحال دیده نشده است. اولین بار در تاریخ بخارایی از چهارشنبه سوری صحبت شده است که این خود نیز به تالیف محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۶ – ۳۴۸) آمده است. در زمان ساسانیان به جشن سوری معروف بود که حتی در زمان این جشن قصر منصور بن نوح به آتش کشیده شد.
شهر بانه
در این شهر مرزی مردم با کوتاه کردن موهای کودکان خود و دورانداختنش معتقد بودند بلا را از آنها به دور می کنند. اگر این کار را نمی کردند بر این اعتقاد بودند که کودکان بلا ها را با خود به سال جدید می برند.
ماسال
بانوان خانه با درست کردن غذاهایی و گذاشتن آنها بر روی بام خانه بر این باورند که خانمی به نام چهارشنبه خاتون به این روستا می آید و هنگامی که خانه ها را برای سال نو تمیز می بیند و از این بشقاب غذا می چشد برای اهل خانه دعا می کند و طلب رزق و برکت برایشان دارد. بسیاری رسومات زیبا در شهرهای مختلف که نمی‌توان همه آن هار ا در این مطلب جای داد.
آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری
مردم از چند روز قبل برای چهارشنبه‌سوری آماده می‌شوند. هیزم جمع می‌کنند. خانه‌هایشان را تمیز می‌کنند شامی تدارک می‌بینند و اهالی فامیل و خانواده دور هم جمع می‌شوند. درهمی از جنس سرور و شادی که بسیار برای همه افراد خانواده خاطره‌انگیز است. هیزم‌ها را به کوچه و خیابان می‌برند آتشی می‌افروزند و با پریدن بر روی آتش به برگزاری چهارشنبه‌سوری‌شان می‌پردازند.
خواندن شاهنامه، بوته افروزی، آجیل مشگل گشای، آب پاشی و آب بازی، فال‌گوش نشینی، قاشق زنی، کوزه شکنی، فال کوزه، آش چهارشنبه‌سوری، آجیل مشگل‌گشا، شال اندازی، شیر سنگی، (توپ مروارید) و … از آداب و رسوم این شب به شمار می‌رفته است که اکنون ما حتی شاید نام خیلی از آنها را هم نشنیده‌ایم.
خواندن شاهنامه در شب چشن چهارشنبه سوری
شاید تا بحال دیده باشید که بزرگان فامیل و خانواده دور آتش روشن می نشینند و برای بقیه افراد خانواده شاهنامه می خوانند و حتی قصه گویی می کنند. این از جمله رسومات دیگری است که در این شب خاطره انگیز برگزار می شود و حتی افرادی در خانواده که هنری از موسیقی و نواختن آنها دارند شب را گرمتر می کنند.
رسم کوزه شکنی در چهارشنبه‌سوری
شاید خیلی از شما دیده باشید که با کوزه‌ها یی از روی آتش می‌پرند و بعد آنها رامی شکنند. این کار به این عقیده هست که با پریدن از روی آتش بدیمنی اهالی خانه به کوزه برمی‌گردد و با شکستنش بدیمنی از بین می‌رود.
با تفاوت‌های نه‌چندان زیاد این کوزه شکستن به رسوم مختلف شکل می‌گیرد. مثلاً در تهران با انداختن چند سکه درون کوزه و انداختن آن از بالای پشت‌بام خانه به داخل کوچه انجام میشود. در شهر خراسان، با انداختن مقداری زغال، نمک و سکه در داخل کوزه و بعد چرخاندن آن دور سر هر عضو خانواده هرگونه بدیمنی و حادثه بد را به کوزه منتقل می‌کنند و بعد آن را می‌شکنند.
این آداب هنوز هم در کوچه های کشورهایی مانند ایران، افغانستان، تاجیکستان، بخشی از ازبکستان و حتی قرقیزستان انجام می شود.
چهارشنبه‌سوری رسومی هم غیر از آتش رو شن کردن دارد که به آن می‌پردازیم. آیینی که شاید شما جوانان هم تا حال نشنیده باشید.
در حقیقت کلمه چهارشنبه‌سوری تشکیل شده است از دو چهارشنبه به اضافه سوری. چهارشنبه که نام یکی از روزهای سال است و سوری که شکل دیگری از سرخی است. با درست کردن هفت تپه از آتش و پریدن از روی آنها با زمزمه جمله معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» به عنوان مهمترین و برجسته ترین آیین چهارشنبه سوری دانست.
آجیل مشکل‌گشای شب چهارشنبه‌سوری
در سال‌های دور پس‌ازاینکه آتش‌سوزی تمام می‌شد اهالی خانه دور هم جمع می‌شدند و ته‌مانده‌های دانه نباتی مثل تخمه هندوانه، گندم، فندق، تخمه کدو، پسته، تخمه خربزه، بادام، نخود و شاهدانه را روی آتش بانمک بو می‌دادند و می‌خوردند.
درست کردن این دانه بر این باور بود که خلق‌وخوی را مهربان‌تر می‌کند و کینه و حسد را از روی دور می‌کند. این آجیل قسمت دیگری هم داشت از جمله برگه زردآلو، باسلوق، پسته و بادام بود. کشمش سبز و مویز که اصل این آجیل بود. خوردن این آجیل فقط به نیت خوردن خوش یمنی است.
همچنین جاهایی دیگر از این آجیل به نیت حاجت گرفتن استفاده می کردندو مقداری از این آجیل را بین همه پخش می کردند.
این پریدن از روی آتش بعد از غروی آفتاب برگزار میشود. البته ناگفته نماند که هر شهری آیین و رسوم خودشان را دارند و در شهرهای مختلف ایران این جشن با اشکال مختلف برگزار می شود. آتش بازی این شب از زمان ناصرالدین شاه و توسط فرانسوی ها رواج پیدا کرد. هدف از این کا در ابتدا برای سرگرم کردن پادشاه بود اما کم کم مردم وارد این سرگرمی شدند و اولین بار دستور برپایی آن در میدان توپخانه توسط شاه صادر شد و مردم برای تماشای این نمایش جمع می شدند.
قاشق زنی در مراسم چهارشنبه‌سوری
جوانان با انداختن پارچه روی صورت خود برای اینکه چهره‌هایشان پنهان شود به خانه اقوام و همسایگان خود می‌رفتند و با زدن قاشق به کاسه‌های خود صاحب‌خانه را متوجه حضورشان می‌کردند و او نیز کاسه‌هایشان را پر از آجیل و شیرینی و شکلات و تنقلات شب چهارشنبه‌سوری می‌کرد.
اولین بار در کتاب تاریخ بخارا که نوشته ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی است در مورد چهارشنبه‌سوری اشاره شده است. در شاهنامه هم به این جشن باستانی اشاراتی شده است که می‌توان با خواندش به قدمت این جشن پی برد.
شال اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه‌سوری
این رسوم که هنوز هم در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران ازجمله همدان، زنجان و برخی نقاط دیگر اجرا میشود بسیار رسم شیرینی است. رسمی که هنوز هم از گذشته‌های دور برپای بوده و هنوز هم از مراسم بسیاری مردم ایران حذف نشده است.
با گره زدن چند شال و روسری طنابی بلند می‌سازند و از راه پلکان خانه یا از روی دیوار پشت‌بام می‌روند، آن را از روزنه دودکش وارد منزل می‌کنند و خودشان سر دیگرش را در بالای بام به دست می‌گیرند. بعد این مرحله با زدن چند سرفه بلند صاحب‌خانه را متوجه حضور خودشان می‌کنند.
صاحب‌خانه‌ها با ریختن تنقلات و میوه‌های چهارشنبه‌سوری در گوشه شال آنها را پرکرده و بعد آنها شال را به سمت بالا می‌کشند. آنها با تکان دادن سر شال توسط صاحب‌خانه متوجه پر شدن آن می‌شوند و آن را بالا می‌کشند.
چیزی که صاحب‌خانه در شال ریخته است هم هدیه چهارشنبه‌سوری است و هم فال. اگر هدیه نان باشد نشانه نعمت و اگر شیرینی باشد نشانه شیرین‌کامی و شادمانی است. انار نشانه کثرت اولاد در آینده، گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و سکه نقره نشانه سپیدبختی است.
در بعضی از شهرهای ایران، نوعی خواستگاری غیرمستقیم هم وجود داشته است. به این شکل که اگر دختری می‌خواست جوابی به پسری دهد به این شکل جواب خواستگاری او را می‌داد.
جوانان با انداختن پارچه روی صورت خود برای اینکه چهره‌هایشان پنهان شود به خانه اقوام و همسایگان خود می‌رفتند و با زدن قاشق به کاسه‌های خود صاحب‌خانه را متوجه حضورشان می‌کردند و او نیز کاسه‌هایشان را پر از آجیل و شیرینی و شکلات و تنقلات شب چهارشنبه‌سوری می‌کرد.
درست کردن این دانه بر این باور بود که خلق‌وخوی را مهربان‌تر می‌کند و کینه و حسد را از روی دور می‌کند. این آجیل قسمت دیگری هم داشت از جمله برگه زردآلو، باسلوق، پسته و بادام بود. کشمش سبز و مویز که اصل این آجیل بود. خوردن این آجیل فقط به نیت خوردن خوش یمنی است.
در چند سال اخیر، با ترقه‌بازی و گذاشتن بمب‌های دست‌ساز شب به این زیبایی را به کام خود و خانواده‌هایمان تلخ می‌کنیم و به اعضای خانواده و جامعه خود آسیب می‌زنیم.
نکته جالب اینجاست که اهالی بوشهر بر این رسم هستند که پس از روشن کردن آتش در خانه هایشان از روی آن پریده و با عبور قایق از آب رودخانه ها بر این اعتقادند که نحسی این شب را از بین می برند.
غذاهای چهارشنبه سوری
این شب معروف هست به خوشمزه هایی که همه اهل خانه منتظر خوردن آن ها هستند. این خوشمزه ها ماهی دودی معروف است به همرا سبزی پلو ، دلمه برگ و پلوی هفت رنگی که با خلالهای رنگی تزیین شده است.
آش بیمار یکی دیگر از این غذاهاست. این آش برای بیماران درست می شد برای گرفتن حاجت و ضفا خواهی بیماران. نیت این کار بر این اصل بود که مقداری از این آش را به بیمارشان و بقیه را بین فقرا به نیت گرفتن حاجتشان پخش می کردند.
سخن آخر
ما امروزه در ایران شاهد چنین مراسمی با آیینی که گفتیم نیستم، بلکه مراسمی از جشن ها و پارتی های شبانه ای برگزار می شود یا درست کردن تپه های آتش خیابانی که جای خود را به نارنجک و ترقه های خطرناک داده است. نارنجک هایی که شب به این قشنگی را برای خانواده هایی خراب کرده و آسیبی جدی به اعضای خانواده می زند. مطمعنا کودکان امروز از چهارشنبه سوری آیینش بی خبرند و طبق گفته ثمین باغچه‌بان پیش از مرگش که در یادداشتی نوشته بود: «… چهارشنبه سوری از یاد بچه‌های ما رفت…».
در چند سال اخیر، با ترقه‌بازی و گذاشتن بمب‌های دست‌ساز شب به این زیبایی را به کام خود و خانواده‌هایمان تلخ می‌کنیم و به اعضای خانواده و جامعه خود آسیب می‌زنیم. شبی بااین‌همه رسوم زیبا که می‌تواند خاطره ساز ترین شب زندگی‌مان باشد و با خانواده خود خوش بگذرانیم. پس بیایم با انجام این رسوم جشنی به‌یادماندنی داشته باشیم.
درنتیجه باید بیان داشت که این آیین زرتشتی یا همان چهارشنبه سوری سالیان درازیست که انجام میشود و انتظار داریم همچنان نیز ادامه داشته باشد.