پرونده نمایش این یک کنفرانس از شکست ماست
آرمان رحمانی زاده، دانش آموخته کارشناسی برق از دانشگاه زاهدان و کارشناسی ارشد کارگردانی نمایش از دانشگاه هنر تهران است. وی از دوران کارشناسی فعالیت های هنری اش را در زمینه نمایش شروع کرده و علاوه بر کارگردانی در نمایش های زیادی نیز بازی کرده و در حال حاضر به حرفه ی طراحی نور مشغول است. رحمانی زاده در بیش از صد نمایش در دانشکده سینما تئاتر طراح نور بوده و برای نمایش های زیادی از جمله در همین همسایگی، ریکاوری، فروپاشی در وقت مقرر و دم در نیز طراحی نور انجام داده است. او همچنین کتابی نیز در زمینه طراحی نور نوشته و در کنار این فعالیت ها، طراحی نور کنسرت های موسیقی، کافی شاپ و تجهیز سالن های تئاتری را نیز انجام می دهد. وی که سابقه ی طراحی در تالار وحدت، تالار مولوی، اداره تئاتر، خانه هنرمندان، تماشاخانه دا، تماشاخانه استاد مشایخی و سالن های بسیاری را در کارنامه دارد، در جدید ترین طراحی خود با گروه نمایش این یک کنفرانس از شکست ماست همکاری داشته و طراحی نور این نمایش را انجام داده است.
سالن استاد انتظامیِ خانه هنرمندان، ویژگی های خاصی برای طراحی نور دارد و با توجه به اینکه طراحی نور نمایش این یک کنفرانس از شکست ماست یکی از نقاط قوت این اجرا محسوب می شود، این موضوع را بهانه کرده و با «آرمان رحمانی زاده» به گفتگو نشسته ایم.
– طراحی نور نمایش «این یک کنفرانس از شکست ماست» یکی از نقاط قوت این اجرا به شمار می آید. تجربه ی طراحی نور در سالن استاد انتظامیِ خانه هنرمندان چه تفاوتی با سالن های دیگر دارد؟
در سالن هایی مانند تالار وحدت یا تالار مولوی طراحی نور راحت تر است، به این دلیل که تعداد زیادی پروژکتور و خط نور دارند. این کار در سالن استاد انتظامی دشوارتر می شود، زیرا این سالن محدودیت های زیادی از جمله محدودیت لاین، محدودیت خط نوری و محدودیت در تعداد، جنس و نوع پروژکتور دارد و صد البته محدودیت در لنز پروژکتور. در این نمایش کلا هفت پروژکتور و پنج خط نوری در اختیار کار قرار گرفت؛ چرا که به علت دو اجرایی بودن سالن امکان استفاده از تمام امکانات نوری میسر نبود. اما در سالنی مانند تالار وحدت اگر دو نمایش در یک روز اجرا داشته باشد، باز هم به تعداد کافی پروژکتور و خط نوری وجود دارد، در تالار مولوی نیز این امکان مهیا است. در این سالن ها دست طراح نور باز است. اما باید این نکته را هم در نظر داشت که طراحی خوب، طراحی ای است که با امکانات کم و محدودیت ها نیز بتوان آن را انجام داد.
– ویژگی های یک طراحی نورِ خوب در نظر شما چیست؟
منظورم از طراحی خوب، این است که بتوانید با محدودیت امکانات که شامل محدودیت تعداد پروژکتور، لاین نوری و خط دیمر است، تمام ویژگی های یک طراحی خوب را اعمال کنید. ویژگی های یک طراحی خوب شامل عناصر زیادی است که از جمله آنها می توان به پرسپکتیو، ترکیب بندی، ایجاد فضاهای متفاوت، دیالکتیک صحنه، ارتباط صحنه با نور، ارتباط صحنه با بازیگر، ارتباط صحنه با لباس، ارتباط صحنه با گریم و دیگر ارتباطات اشاره کرد. مهم ترین ارتباط اما، ارتباط کل اثر با مخاطب است. طراحی خوب زمانی است که مخاطب یکنواختی صحنه را حس نکند و چشمش روی فضاهای نوری متنوع حرکت داشته باشد. تمام صحنه، نه تنها زمین صحنه، باید شامل فضاهای نوری متنوع باشد تا ارتباط اثر با مخاطب حفظ شود. در این نمایش با تنها هفت پروژکتور توانستیم مخاطب را یک ساعت در سالن نگه داریم بی آنکه چشمش احساس خستگی کند یا وقتی از سالن بیرون می رود، انرژی منفی داشته باشد.
– با توجه به اینکه نور یکی از مهم ترین عناصر اجرایی در تئاتر است، کمی در مورد اهمیت طراحی نور مناسب و تاثیر آن بر کل نمایش توضیح دهید.
فرض کنید نمایش آماده ی اجرا شده است. همه ی عناصر آن از جمله لباس، صحنه، گریم، میزانسن، ترکیب بندی و همه چیز آماده است و حال باید اثر را به مخاطب نشان دهیم. چطور این کار را می کنیم؟ با نور. طراح نور است که تعیین می کند مخاطب چطور نمایش را ببیند. اوست که مخاطب را با نور هدایت می کند که چه چیزی را روی صحنه ببیند. نور است که روی نقطه ای فوکوس می کند و یا به نقطه ای دیگر کمتر اهمیت می دهد. سایه روشن ها، پرسپکیتو و ترکیب بندی را نور ایجاد می کند. نور است که دیالکتیک بین اجزای صحنه و بازیگرها را در حالتی که با هم بازی ندارد، برقرار می کند. به این دلایل است که نور از مهم ترین عناصر نمایش بوده و باید توجه ویژه ای به آن داشت. زمانی کار خوب است و بعد از دیدن آن احساس خستگی نمی کنیم که حتی به نور توجه نکرده باشیم. به عبارتی فقط اجرا را دیده ایم و درست دیده ایم. این یعنی طراحی نور به قدری خوب بوده است که حتی فوکوس نکشیده و همه ی قدرت و انرژی اش را روی درست نشان دادن گذاشته است. اگر مخاطب از سالن خارج شود و طراحی نور نمایش او را مجذوب کرده باشد، یعنی طراحی نور موفق عمل نکرده و خودش را از کلیت اثر جدا کرده است. طراحی نور باید در خدمت کار باشد تا در پایان اجرا مخاطب بگوید «چه کار خوبی!»، نه اینکه «چه طراحی نور خوبی!».
– سالن استاد انتظامی به گفته ی شما از امکانات کافی برای طراحی نور مناسب برخوردار نیست. از سختی های طراحی نور در این سالن بگویید.
این سالن، دولتی است اما امکانات کمی دارد و به آن رسیدگی نشده است. لاین های نوری بالا در این سالن، لاین های استانداردی نیستند. هر چند در حال حاضر نسبت به گذشته بهتر شده. تعداد لاین های نوری کم است و نمی تواند همه جای سالن را پوشش دهد. بدین منظور باید صحنه را کوچکتر در نظر بگیریم تا یک اجرا بتواند در بهترین حالت دیده شود. از دیگر ایرادهای این سالن، وجود کولر گازی در گوشه ی سالن است که دیجیتال بوده و نورهای LED آن در تاریکی دیده می شود. اتاق فرمان یکی از مشکلات مهم این سالن است. اگر نور اتاق فرمان و تماشاگر خاموش باشد و نور صحنه روشن باشد، به محض اینکه کسی در اتاق فرمان حرکت کند، دیده می شود. به خاطر جنس شیشه و نوع گردی آن، هر حرکت کوچکی فوکوس کشیده و حواس مخاطب را پرت می کند.
– «این یک کنفرانس از شکست ماست» از جمله نمایش هایی است که طراحی نور آن با توجه به مختصات سالن به درستی انجام گرفته و به قول شما کاملا در خدمت اثر بود. برای طراحی نور این نمایش و با توجه به محدودیت های سالن، چه تمهیداتی را در نظر گرفتید؟
در طراحی نور باید شرایط و جغرافیای نمایش را در نظر گرفت. در این اجرا ۵۰ دقیقه نمایش داریم که طول این مدت مکان تغییر نمی کند. مکان نمایش جایی است بیرون از شهر، منطقه ای تقریبا کویری که ریل قطار از آنجا عبور می کند. برای نشان دادن نور در این مکان، از طبیعت الهام گرفتیم. در طبیعت خورشید اصولا با زاویه به ما می تابد. پس در سالن، نوری معادل خورشید را با زاویه قرار دادیم. معمولا در اجراهایی که مکان خارجی و روز است برای سادگی کار، نور خورشید را مستقیم در نظر می گیرند. یعنی اگر از زاویه دید مخاطب در نظر بگیریم، زاویه صفر درجه تداعی می شود. اما در این نمایش، کل نورها را ۴۵ درجه زاویه دار کرده و به سمت راست صحنه کشاندیم. پس از سمت راست جلوی صحنه به سمت عقب، زاویه نوری چهل و پنج درجه داریم که این شامل همه نورها می شود.
در طراحی نور، اگر یک شیء یا بازیگر یا هر چیز دیگری را تنها بر روی صحنه قرار دهیم و نورهای طراحی را روشن کنیم، سایه ی آن شخص یا شیء با زاویه ۴۵ درجه از سمت چپ دیده می شود (اگر از سمت مخاطب نگاه کنیم) این طراحی برای برقراری ارتباط بین دو بازیگر بسیار مناسب است. وقتی دو بازیگر رو به روی هم در چپ و راست صحنه قرار دارند و مخاطب آنها را به صورت نیمرخ می بیند، سایه بازیگر سمت راست، روی تنه بازیگر سمت چپ می افتد. این موضوع باعث می شود چشم مخاطب از روشنایی به سایه بازیگر، سپس به تاریکی و در نهایت به روشنایی حرکت کند. از آنجایی که سایه تا چهره ی شخص نمی تابد، (مگر اینکه این دو نفر بسیار به هم نزدیک باشند که باید فاصله آنها را با میزانسن دقیق، کنترل کرد) این حرکتی است که چشم مخاطب باید داشته باشد تا خسته نشود.
(از این به بعد تمام جهت ها از سمت مخاطب در نظر گرفته می شود) در این نمایش، از سمت راست صحنه به سمت چپ، شدت نور کم می شود. جلو صحنه، سمت راست، بیشترین شدت نور را دارد و سمت چپ صحنه کمترین را. این موضوع به خاطر تاکید بیرونی و تاثیر شرایط اطراف است. برای فهم بیشتر این موضوع مثالی می زنم. فرض کنید درختی بیرون از صحنه قرار دارد. تاثیر این درخت بر روی صحنه باید در نظر گرفته شود. مکانی که در صحنه تصویر شده، خارجی و روز است پس باید فضای نوری که این درخت را می سازد در طراحی لحاظ شود؛ همین طور انعکاس نوری که یک سنگ می تواند روی صحنه ایجاد کند.
در این نمایش برای اینکه فضای آن درست دربیاید، در طراحی نور، فضاهای متفاوتی را در نظر گرفتیم که بازیگر بتواند از یک مکان به مکان دیگر حرکت کند. بازیگر در این نمایش روی چهره و بدنش تغییر فضای نور دارد، یعنی چهره و یا قسمتی از بدنش کمتر یا بیشتر روشن می شود. سایه روشن هایی که در فضا وجود دارند نیز باعث ارتباط با مخاطب می شوند. اگر در شب به خیابان بروید و قدم بزنید، متوجه می شوید که در بیست یا سی متر، بیست یا سی فضای نوری مختلف وجوددارد. در این اجرا نیز به دلیل اینکه فضا رئالیستی است باید این موضوع در نظر گرفته شود. در سبک های دیگر نمایش مانند اکسپرسونیسم، سورئالیسم یا فانتزی، طراحی نور به شکلی دیگر است، اما در این نمایش به دلیل حرکت به سمت واقع گرایی، در طراحی نور نیز از طبیعت و شرایط حقیقی اطرافمان استفاده کردیم.
– یک فرد برای اینکه طراح نور موفقی شود، باید در چه زمینه هایی مهارت داشته باشد؟
در طراحی نور ریاضیات بسیار موثر است، علاوه بر آن دانش نسبی الکترونیک نیز ضروری است. همه چیز نباید در طراحی نور ذوقی انجام شود و فقط بینش هنری کافی نیست. دید مهندسی برای این حرفه لازم است. این درست است که طراح باید طبع و ذوق هنری داشته باشد؛ اما علاوه بر آن باید بینشی به عنوان مهندس نیز داشته باشد تا بتواند فضاهای نوری را در ذهنش ترسیم کند، حتی قبل از اینکه سالن را دیده باشد. او باید بتواند نمایشنامه را تحلیل کرده، پلان های نوری را بکشد. باید کار با نرم افزار را بلد بوده و حتی بداند متناسب با رنگ پوست بازیگر طراحی نور را انجام دهد.
و حرف پایانی:
نور مهم ترین جزء اجراست و باید به اندازه ی اهمیتش در تئاتر، مورد توجه قرار بگیرد، چراکه تنها به واسطه ی نور است که می توان حاصل تمرین های چندین ماهه ی گروه را به درستی مشاهده کرد.
برای خواندن بخش اول این مصاحبه با «مهران مرادی» کارگردان نمایش «این یک کنفرانس از شکست ماست» به این لینک رجوع کنید.
