درباره مستند «اسرار دریاچه»

مستند اسرار دریاچه به کارگردانی «آرمین ایثاریان» این روزها بر روی پرده سینمای هنر و تجربه قرار داد. ایثاریان در این مستند با شیوه‌ای نو به روایت رازهای منطقه تخت سلیمان پرداخته است.

اسرار دریاچه در مورد منطقه تخت سلیمان در آذربایجان غربی است. این منطقه در گذشته «نصرت آباد» گفته می‌شده و در زمان‌های دور به نام «گَنجَک» معروف بوده است. گنجک یکی از شهرهایی است که گمان می‌رود زرتشت نبی در آن به دنیا آمده باشد. تخت سلیمان یکی از مراکز مهم آموزشی، اجتماعی، مذهبی و عبادتگاه ایرانیان پیش از اسلام بوده و در حمله‌ی هراکلیوس، امپراتور روم به ایران، تخریب شده است. آتشکده آذرگشسب که یکی از  سه آتشگاه بزرگی است که در دوره‌ی ساسانیان وجود داشته، در این منطقه قرار دارد. گفته می‌شود این منطقه محل حکمرانی سلیمان نبی بوده و افسانه‌های زیادی در محور آن شکل گرفته است. در تخت سلیمان دریاچه‌ای وجود دارد که به علت عمق زیاد و درهم آمیختگی آب دریاچه با مواد معدنی همچون گوگرد و آرسنیک، امکان دسترسی به اعماق آب تا به حال مهیا نشده و این موضوع سوژه‌ی جذابی برای اولین مستند بلند آرمین ایثاریان است.

در رابطه با این منطقه پیش از این نیز فیلم‌های دیگری ساخته شده است که از جمله‌ی آنها می‌توان به فیلم «تخت سلیمان» ساخته‌ی «منوچهر عسگری نسب» و فیلمی دیگر به همین نام ساخته‌ی «پژمان مظاهری پور» اشاره کرد. اما مستند آرمین ایثاریان ویژگی‌های زیادی دارد که هم ارزش علمی/پژوهشی به کار بخشیده و هم از لحاظ زیبایی شناسی آن را در سطح قابل قبولی قرار داده است.

ایثاریان، مستند خود را با بیان تاریخچه‌ای از این منطقه شروع می‌کند و به دریاچه‌ی راز آمیز تخت سلیمان می‌رسد، دریاچه‌ای که با افسانه‌های زیادی عجین شده است. گفته می‌شود انگشتر مشهور حضرت سلیمان و گنج‌های مختلف سلسله‌های هخامنشیان و ساسانیان به مدت قرن‌هاست که در اعماق این دریاچه جا خوش کرده و ایثاریان به درستی از این افسانه‌ها و قصه‌ها در راستای داستانی کردن مستندش استفاده کرده است.

این مستند در طی دو سال با حمایت معاونت علمی فناروی ریاست جمهوری ساخته شده و ایثاریان به شکل خطی به بیان روایتش در این فیلم می پردازد. مهم ترین ویژگی مستند اسرار دریاچه را می توان بعد علمی/پژوهشی آن دانست. تا پیش از ساخت این مستند پژوهش علمی چندانی در رابطه با این دریاچه راز آلود صورت نگرفته بود و می توان گفت ایثاریان این اکتشاف را با فیلمش استارت زده و از صفر شروع به کار کرده است.

او روایت علمی خود را همزمان با افسانه‌های این منطقه جلو می‌برد و سعی می‌کند چنان بر لبه‌ی این مرز باریک حرکت کند که علم، افسانه‌ها را باطل نکرده و باورهای مردم را خدشه دار نکند.

برای شروع اکتشاف، نیاز به دانستن نقشه‌ی دریاچه است. بدین منظور ایثاریان همراه با تیم فیلمسازی و پژوهشی خود سراغ کوهی به نام زندان سلیمان در سه کیلومتری دریاچه می‌رود. این کوه در گذشته چشمه بوده اما به دلیل فرو ریختن دیوارهای آن، راه خروج آب بسته شده است. کوهِ این چشمه خاموش هزاران سال پیش، بر اثر رسوب کانی‌های آب دریاچه به وجود آمده است. ارتفاع این کوه از زمین مجاور خود ۱۰۷ متر بوده و عمق گودالش به حدود ۸۰ متر می‌رسد. در رابطه با این کوه که به «زندان دیوان» نیز مشهور است، افسانه‌هایی وجود دارد. گفته می‌شود سلیمان نبی دیوهایی را که از فرمانش سرپیچی کرده بودند در این کوه زندانی کرده است. به گفته‌ی بومی‌های محلی از این کوه صدای دیوانِ دربند شنیده می‌شود و اگر فردی به هنگام غروب به آن منطقه برود، باز نخواهد گشت.

 

ایثاریان و تیمش سعی می‌کنند از طریق مشابهت دادن این چشمه‌های رسوبی به پیشینه‌ای دست پیدا کرده و بر مبنای آن نقشه دریاچه را شبیه سازی کنند. آنها تلاش دارند از مشابهت این پدیده‌های ژئوترمال متوجه شوند با چه ماهیتی رو به رو هستند. بدین منظور به کمک تیم صخره نوردی به درون چاله‌ی این کوه رفته و مشخص می‌شود دلیل صدایی که به صدای دیوان شهرت پیدا کرده، صدایی است که به وسیله‌ی جریان مارپیچی باد ایجاد شده و دلیل بازنگشتن عده‌ای از این محل، مسمومیت با گوگرد است.

با به دست آمدن نقشه‌ی سه بعدی دریاچه، غواصان به قعر آب رفته و با کمک گرفتن از فناوری اولین تصاویر از کف دریاچه تخت سلیمان به دست می‌آید. تصاویری که در آن جمجمه‌های انسان و البته یک گونه‌ی جدید جانوری دیده می‌شود. این گونه‌ی جانوری که پیش بینی می‌شود گونه‌ای خطرناک باشد، توانسته است خود را با آرسنیک موجود در آب همگام کرده و در این آب مسموم که برای کشاورزی و آشامیدن مناسب نیست و البته در تاریکی مطلق زندگی کند.

 

حاصل مستند ایثاریان را می توان قدمی نو در ادامه ی پژوهش های منطقه تخت سلیمان دانست. فیلمساز در مسیر ساختن این فیلم به قصه گویی نیز توجه ویژه کرده است. او تمام تلاشش را کرده که علم، افسانه ها را نقض نکند، افسانه هایی که در عمر طولانی این دریاچه سینه به سینه منتقل شده و در باور بسیاری از مردم جاری است. نمونه ی این تلاش را می توان در برجسته سازی تصویر دیوان بر دیواره های کوه زندان سلیمان دید.

فیلم به لحاظ تکنیکی نیز حرف های زیادی برای گفتن دارد. تایم لپس هایی که در طول یک سال گرفته شده و تغییرات زیستی و فصلی این منطقه را نشان می دهد از نقاط قوت کار محسوب می شود. در فیلم از تصاویر هوایی زیاد و جذاب استفاده شده و تصاویر ثابت کمی در آن وجود دارد که این موضوع به تنوع بصری کار کمک زیادی کرده است. تصاویر رازآلود زیر آب نیز به اسرار آمیز نشان دادن دریاچه تخت سلیمان انجامیده و در راستای نام فیلم حرکت کرده است. صدا و موسیقی فیلم نیز متناسب و گام به گام با داستان جلو رفته که از جمله ی آن می توان به صدای دیوانِ دربند کوه زندان سلیمان اشاره کرد.

اسرار دریاچه یک مستند علمی/ پژوهشی است که قابلیت زیادی برای شبیه شدن به کرختی و یکنواختی مستند های از این دست را دارد؛ مستند هایی که فقط برای مخاطب خاص جذاب اند. اما ایثاریان با آمیختن علم و افسانه و حرکت در راستای خلق تصاویر جذاب، مستندش را به نمونه ای مناسب برای هر نوع مخاطبی تبدیل کرده است. این مستند که جایزه ی دوم بهترین فیلم تاریخ و میراث بشر از جشنواره تِرس بارسلون اسپانیا، جوایز بهترین فیلمبرداری و بهترین تحقیق و پژوهش از دوازدهمین جشنواره سینما حقیقت و جایزه بهترین فیلمبرداری از دهمین جشن مستقل سینمای مستند را نیز در کارنامه دارد، اولین پرده را از رازهای دریاچه سحرآمیز تخت سلیمان بر می دارد.

سمانه استاد
کارشناسی ارشد کارگردانی نمایش از دانشگاه هنر تهران