در جلسه اول با قالب های فیلم آشنا شدیم و چند نوع از فیلم های مستند را با هم یادگرفتیم در این جلسه به ادامه انواع فیلم های مستند و فیلمنامه می پردازیم.
مستند سیاسی
یکی از مهم ترین نوع های مستند ، مستند سیاسی است که در آن فیلمساز به سراغ یک مسئله سیاسی رفته و آن را از دید خود یا افراد سیاسی و نظریه پردازان سیاسی تحلیل می نماید.مستند سیاسی ممکن است در خصوص یک موضوع سیاسی تاریخی باشد یا مربوط به یک موضوع حساس و بحث برانگیر در زمان حال باشد.
در این نوع مستند ها با توجه به اینکه فیلمساز خود دارای یک دیدگاه سیاسی است خواسته یا نا خواسته همان دیدگاه سیاسی خود را ارائه می کند و در نهایت این مخاطب است که دیدگاه نهایی ارائه شده را می پذیرد و یا تحلیل و قضاوت جداگانه خود را دارد.
مستند شاعرانه
این نوع مستند ها عموماً توسط خود فیلمساز به صورت داوطلبانه ساخته می شود. هرچند اگر سفارش نیز داده شود فیلمساز آن قدر آزادی عمل دارد که آن را به سلیقه خود بسازد. در این فیلم ها ، فیلمساز با نگاه شاعرانه ای به یک موضوع می پردازد و همه قسمت های فیلم از جمله دیالوگ ها ، نوع فیلمبرداری ، نورپردازی ، و… به گونه ای که فضای شاعرانه ایجاد کند و حس شاعرانه به مخاطب انتقال دهد ساخته می شوند.
مستند اجتماعی
موضوعاتی مانند مسکن ، بهداشت ، فقر، اعتیاد ، بیکاری و … موضوعاتی هستند که فیلمسازان برای ساخت مستند های اجتماعی به سراغ آنها می روند.
مستند جنگی
جنگ ها موضوعات جذاب برای فیلمسازان هستند .هر فیلمساز مستند معمولاً با نگاه خاصی به سراغ موضوع جنگ می رود.عده ای از فیلمسازان با رویکردی مذهبی و عرفانی به این موضوع می نگرند و عده ای دیگر جنگ را پدیده ای ویرانگر می دانند و برخی نیز سعی به تصویر کشیدن رفاقت و طنز های کوتاه بین رزمندگان را دارند.
مستند تاریخی
یکی از پرهزینه ترین مستند ها که معمولا درباره موضوعات تاریخی یا شخصیت های تاریخی ساخته می شود.مستند هایی که به بازسازی صحنه های تاریخی می پردازند. این مستند ها نیاز به مطالعه بسیار و یافتن منابع موثق قبل از ساخته شدن دارند.
مستند صنعتی
این نوع فیلم ها معمولا به سفارش شرکت صنعتی درباره خط تولید و محصولات شرکت ساخته می شود این مستند ها اکثراً سفارشی هستند و کمتر از نظر هنری مورد ارزیابی قرار می گیرند.
مستند تبلیغاتی
شاید درست نباشد این فیلم ها را در زمره فیلم های مستند دانست چرا که هدف این نوع فیلم ها تبلیغات صرف است و گاهاً از چارچوب یک فیلم مستند خارج می شوند اما فیلم مستند تبلیغاتی خوب فیلمی است که بتواند کالایی را به بهترین شکلش معرفی کند.فیلم های مستندی که در زمان انتخابات ساخته و ارائه می شوند نمونه هایی از این نوع مستند ها به شمار می روند.
داستان فیلم(فیلمنامه)
فیلمنامه یا سناریو نوشته است که برای فیلم نوشته می شود خیلی ها تصور می کنند فیلمنامه مختص فیلم های داستانی است اما فیلم های مستند نیز دارای فیلمنامه می باشند. فیلمنامه ها برخلاف داستان و نمایشنامه که ارزش مستقل ادبی دارند خارج از سینما و فیلم معنایی ندارند. اما بعد از تبدیل شدن به یک فیلم ارزش هنری آن ها مشخص می شود.
فیلمنامه با رمان ، داستان و نمایشنامه فرق دارد. در زمان یا داستان ، ماجرا می تواند در ذهن شخصیت رخ دهد. به عنوان کاراکتر رمان می تواند در ذهنش به چیزهای متفاوتی فکر کند اما در فیلمنامه باید به صورت عینی این افکار تصویر شود. در نمایشنامه نیز ماجرا در صحنه اتفاق می افتد و شامل محدودیت های مکانی و زاویه دید مخاطبان است اما در سینما هیچ محدودیت وجود ندارد.
فیلمنامه در واقع متنی است شامل تمام جزئیات صحنه ها ، مکان ها ، زمان ها ، شخصیت ها ، گفتگو ها و ماجراهایی که قرار است در فیلم رخ دهد. فیلمنامه توسط فیلمنامه نویس برای کارگردان نوشته می شود اما کارگردان می تواند بسته به شرایط موجود ، فیلمنامه را در بخش هایی که صلاح می داند تغییر دهد.فیلمنامه نویسان می توانند خود فیلمساز باشند یا برای فردی دیگر بنویسند. برخی فیلمسازان خود فیلمنامه نویس هستند و دوست دارند فیلم هایشان را از روی فیلمنامه های خود بسازند. اصغر فرهادی و بهرام بیضایی از جمله این فیلمسازان هستند.
انواع فیلمنامه
فیلمنامه ها معمولا یا اورجینال یا اقتباسی هستند . فیلمنامه های اورجینال به فیلمنامه هایی گفته می شود که موضوع و داستان آن زاییده ذهن فیلمنامه نویس است و از جایی گرفته نشده باشد. فیلم «جدایی نادر از سیمین» ساخته اصغر فرهادی از جمله این فیلمنامه ها می باشد.
اما فیلمنامه اقتباسی ، فیلمنامه ای است که از روی یک رمان یا داستان و یا نمایشنامه نوشته می شود. «سارا» فیلم مشهور داریوش مهرجویی نمونه از این فیلمنامه ها می باشد که با اقباس از نمایشنامه «خانه عروسک» هنریک ایبسن ساخته شده است.
ویژگی های فیلمنامه
قبل از هرچیزی لازم است ویژگی های مهم فیلمنامه را بشناسیم. فیلمنامه باید اثری دیداری و شنیداری باشد در واقع هرچیزی که در فیلمنامه نوشته می شود را باید بتوان به صورت تصویری یا شنیداری بیان کرد. به عبارت دیگر جملاتی مانند «علی دلش شور می زند و یا احساس می کند قلبش از جا کنده می شود» در فیلمنامه بی معنا هستند.و باید به گونه ای دیگر چنین کلماتی را به مخاطب انتقال داد.به عنوان مثال می تواند این جملات در قالب دیالوگ های علی به دوستش باشد.
فیلمنامه متنی است که در زمان حال نوشته می شود حتی اگر حوادث در گذشته اتفاق افتاده باشند.در سینما ما رویداد های فیلم را در زمان حال می بینیم و تا زمانی که فیلمساز با تمهیداتی به ما نگوید این تصاویر مربوط به گذشته اند ما آنها را مربوط به زمان حال می پنداریم. به عنوان مثال در یک فیلم جنگی ما زمان جنگ را به عنوان زمان حال می دانیم اما زمانی که عنوان دو ماه قبل روی تصویر هک می شود می فهمیم فیلم به زمان گذشته بر می گردد که اصطلاحاً به این کار در سینما فلش بک می گویند. همچنین رفتن به آینده را نیز فلش فوروارد گویند.
معمولا در فیلمنامه ها از ذکر نکات فنی مانند دوربین در کجا قرار گیرد و یا زاویه دوربین و نوع لنز و … پرهیز می شود اما در برخی فیلمنامه ها نیاز است فیلمنامه نویس این جزئیات را مشخص نمایند.هرچند در فیلمنامه هایی که فیلمساز و فیلمنامه نویس هر دو یک شخص هستند نیز چنین مواردی ذکر می گردد.
هرچند فیلمنامه باید عیناً به فیلم تبدیل شود اما گاهی در هنگام فیلمبرداری یا قبل از آن به خاطر شرایطی که ایجاد می شود تغییراتی در آن پدید می آید . بعد از فیلم برداری نیز در مرحله تدوین و آماده سازی ممکن است تغییراتی ایجاد شود.
مهمترین ویژگی یک فیلمنامه دراماتیک بودن آن است .دراماتیک به معنای نمایشی بودن است . به عبارت دیگر فیلمنامه باید قابلیت اجرایی داشته باشد و دارای کشش و جذابیت برای جلب تماشاگر باشد و بتواند او را به اندازه کافی درگیر کند و مخاطب با آن همذات پنداری کند و تا آخر فیلم از روی صندلی خود بلند نشود. فیلم جدایی نادر از سیمین یکی از موفق ترین فیلمنامه ها از این نظر را دارا می باشد. چرا که تماشاگر با شخصیت های اصلی داستان همذات پنداری می کند و درگیر ماجراها و کشمکش های خانوادگی آنها می شود.
فیلمنامه از یک ایده شروع می شود. ایده همان طرح یک خطی فیلم است. اما فیلمنامه از ایده تا تبدیل شدن به متن نهایی مراحل مختلفی را می گذراند که شامل : ایده یا موضوع ، طرح ، سیناپس، پیش نویس(تریتمنت) و فیلمنامه نهایی است که آن هم میتواند در طی مراحل مختلف دچار تغییرات اساسی شود. شایان ذکر است در ایران بیشتر این بخش ها کارایی نداشته و اکثر فیلمنامه نویسان ایده را مستقیماً به فیلمنامه نهایی تبدیل می نمایند و در نهایت با چند بار بازنویسی فیلمنامه نهایی آماده ساخت می شود.
در جلسه بعدی با مراحل تولید یک فیلم بیشتر آشنا خواهیم شد.