صلح اشتیاقِ دو دشمن است*: درباره‌ی فیلم «توهین»

«توهین» محصول ۲۰۱۷، ساخته‌ی زیاد دوئیری، نماینده سینمای لبنان در اسکار ۲۰۱۸ بود و توانست برای اولین بار در تاریخ سینمای لبنان به عنوان نامزد دریافت جایزه اسکارِ بهترین فیلم خارجی‌زبان، به جمع ۵ فیلم نهایی این رشته راه پیدا کند. البته پاقدمِ «توهین» خوش‌یمن بود و درست یک سال بعد از آن در اسکار ۲۰۱۹ نیز، «کفر ناحوم» به عنوان نماینده سینمای لبنان مجددا به جمع کاندیدهای نهاییِ اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان راه پیدا کرد. این دو موفقیت متوالی، نویدبخشِ آینده‌ای درخشان برای سینمای لبنان بود.

زیاد دوئیری البته فیلمساز باسابقه و کاربلدی است که در بستر هالیوود رشد پیدا کرده و این از سر و شکل «توهین» نیز به خوبی پیداست. فیلمی که به جرات یک درام دادگاهی در استانداردهای بین‌المللی‌ست که با فیلمنامه‌ی دقیق و مهندسی‌شده‌اش، فارغ از ایده‌های سیاسی و تاریخ‌مندش، بیننده را به دنبال قصه ملتهب خود می‌کشاند و با خود همراه می‌کند. دوئیری سینما را با دستیاری در تیم فیلمبرداری آغاز کرده است و جالب است که در شاخص‌ترین فعالیت‌هایش در این رشته، نفر ثابتِ پروژه‌های کوئنتین تارانتینو – از سگ‌های انباری و پالپ‌فیکشن گرفته تا جکی براون- نیز بوده است. او اولین فیلمش را در ۱۹۹۸ ساخته و تابحال چهار فیلم بلند در مقام کارگردان را جلوی دوربین برده که همه‌ی آنها نسبتا آثاری موفق و تحسین‌شده بوده‌اند.

«توهین» در ماه ژوئن ۲۰۱۹ اکران گسترده‌تر خود در را امریکا آغاز کرد و توانست به عنوان یک فیلم خارجی‌زبانِ خاورمیانه‌ای، به فروش خوب و درخوری در گیشه برسد. در ادامه نگاهی داریم به «توهین»، تریلر جنایی آقای زیاد دوئیری که نام ارجینال آن ، «پرونده شماره ۲۳» است. با آرادمگ همراه باشید.

زخم و کینه‌ها

داستانِ «توهین» با یک اتفاق ساده شروع می‌شود. یاسر عبدالله سلامه، سرکارگرِ فلسطینیِ یک شرکت ساختمانی لبنانی‌ست که در حال بازسازی و نوسازی بافت فرسوده‌ی محلاتی از منطقه فسوه است. تونی هانا نیز مردی مسیحی‌ست که همراه همسر باردار خود در یکی از خانه‌های فرسوده‌ی این منطقه زندگی می‌کند. یاسر و تونی بر سر تعمیر ناودان بالکن خانه‌ی تونی به اختلاف می‌خورند و با توهین یاسر به تونی دعوای آنها بالا می‌گیرد.

در ادامه خطر لو رفتن قصه فیلم وجود دارد.

یاسر که با تردید بسیار قبول کرده به خواسته‌ی تونی رضایت داده و از او عذرخواهی کند، با توهین متقابلِ تونی مواجه شده و در جواب او را مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دهد تا دعوای میان آنها بیش از پیش ادامه‌دار شود.

با شکایت تونی از یاسر- علیرغم پادرمیانی مدیر شرکت ساختمانی برای حل و فصل ماجرا- وضعیت پیچیده‌تر شده و رفته‌رفته دعوای ساده دو مرد، تبدیل به دعوایی ریشه‌دار و تاریخی می‌شود.

در ادامه ورود شخصیتِ وجدی وهبی که قبول می‌کند به صورت رایگان وکالت تونی هانا، شهروند مسیحی لبنانی را به عهده بگیرد همه چیز پیچیده‌تر از قبل می‌شود. وجدی که فارغ از سرنوشت تونی، به دنبال مقاصدی سیاسی و منفعت‌طلبانه از رهگذر این پرونده برای خود است، هر چه بیشتر موضوع دعوای تونی و یاسر را سیاسی‌تر و تاریخی‌تر می‌کند. رفته‌رفته ماجرای پرونده‌ی یاسر و تونی، با بروز درگیری‌ها و نزاع‌های خیابانی هیجانی بین مسیحیان و فلسطینیان، به مسئله‌ای در سطح ملی بدل می‌شود که حتی رئیس‌جمهور لبنان را در قامت یک مقام بلند‌پایه، مجبور به دخالت در جهت حل موضوع می‌کند. اما حتی رئیس‌جمهور قانونی لبنان نیز قادر به حل و فصل موضوع میان این دو مرد نیست. ماجرای آنها گویی به این سادگی قابل‌حل نیست و بیش از پیش باید برگ‌هایی از گذشته رو شود تا زمینه‌ای برای زدودن عقده‌ها و کینه‌های تاریخی فراهم شود.

دو مرد و یک زخم

«توهین» با یک کپشنِ توضیحی قابل‌تامل آغاز می‌شود. فیلمساز، فیلم را حاصل دیدگاه و عقاید شخصی نویسندگان و کارگردان فیلم معرفی کرده و آن را از دیدگاه رسمی دولت لبنان متمایز می‌کند. از همین کپشن کوتاه، بلندپروازی زیاد دوئیری در روایت یک قصه در ابعاد ملی، با زمینه‌های تاریخی و سیاسیِ حساس – اما با یک رویکرد شخصی- جلوه‌گری می‌کند. در ادامه فیلم با صحنه‌ی یک میتینگ سیاسی پرشور آغاز می‌شود که در آن برای اولین بار، تونی هانا، یکی از دو شخصیت اصلی فیلم – با بازی عادل کرم- را می‌بینیم که با شور و هیجان در حال گوش دادن به صحبت‌های سخنران پرشوری‌ست که در مقام دفاع از حقوق شهروندان قانونی لبنان، خواستار این است که فلسطینیان به هر نحوی که ممکن است لبنان را ترک کنند.

در ادامه بیشتر با تونی آشنا می‌شویم. او را یک شهروند معمولی که گویا بیش از حد دغدغه‌ها و دلمشغولی‌های سیاسی دارد درمی‌یابیم که حتی در محل کارش که یک تعمیرگاه ماشین است، مرتب در حال گوش دادن به نطق‌های سیاسیِ سیاسیونِ موردعلاقه‌ی خود است.

از سوی دیگر ورود شخصیت یاسر – با بازی کامل ال باشا- که سرکارگرِ حاذق و زبردست اما غیرقانونی- به واسطه فلسطینی بودنش- یک شرکت ساختمانی‌ست، در یک موقعیت ساده، جدال و تقابل اصلی فیلم را شکل می‌دهد. یاسر در ظاهر گویی برخلاف تونی، که شخصیتی تندخو و عصبی دارد، فردی آرام و متین است. اما بروز یک اختلاف و درگیری ساده میان این دو مرد نشان می‌دهد که یاسر نیز خشونت و زخمی کهنه را در درون خویش پنهان کرده است.

فیلمساز با ظرافت و هوشمندی روند بالا گرفتن اختلاف و درگیری میان تونی و یاسر را پی می‌گیرد و در این میان حواسش هست که به جزئیات اطراف زندگی دو کاراکتر هم بپردازد تا درام پرکشش خود را قوام بیشتری ببخشد.

پازل یک روایت ملی

تونی همسر بارداری دارد که مدام از ضرورت رفتن به جایی امن و آرام می‌گوید و نگاه به آینده‌ای متفاوت از وضع امروز خود دارد و پدری سپیدمو که گویی رنجور گذشته‌ای‌ دردناک است اما او نیز همچون همسر تونی، رفتار تند و خشن پسر احساسی‌اش را برنمی‌تابد و او را به تسامح و آرامش دعوت می‌کند. در مقابل، همسر یاسر، زنی منطقی و محکم به تصویر کشیده می‌شود که کاملا پشت همسرِ یک‌دنده و نفوذناپذیر خود ایستاده است.

فیلمساز گویی با کنار هم قرار دادن این شخصیت‌ها مدلی کوچک از تصویر ذهنی‌اش از لبنانِ موردنظرش را طراحی می‌کند و با ورود دو شخصیت وکیل به فیلم، این پازل مهندسی‌شده و دقیق دوئیری کامل‌تر می‌شود. وجدی وهبی، وکیل معروف و رده‌بالایی‌ست که پیشتر یک پرونده‌ی مهم را باخته است و حالا با پذیرفتن پرونده تونی بطور رایگان، قصد دارد وجهه‌ی عمومی خود را بهبود بخشد و همزمان مقاصد سیاسی خود را نیز دنبال ‌کند. اما نقطه‌ی اوج در طراحی پازل شخصیت‌های «توهین»، جایی‌ست که بطرزی غافلگیرکننده، می‌فهمیم نادین، وکیل یاسر نیز در واقع دخترِ خودِ وجدی وهبی است که حالا در صحنه‌ی یک دادگاه رسمی- که رفته‌رفته اهمیتی همگانی و ملی پیدا می‌کند- مقابل پدرِ صاحب‌نام خود ایستاده است.

این رویارویی بطرزی معنادار گواهی می‌دهد که جنگی چنان تاریخی در این جغرافیای ملتهب تنها میانِ دو گروه متفاوت دینی یا نژادی و قومی خلاصه نمی‌شود. این جنگ در نهایت بی‌رحمی ممکن است میان یک پدر و دختر هم‌دین و هم‌خون نیز در بگیرد. تا جایی که پدر رسما دخترش را تهدید به از دست دادن جایگاه شغلی‌اش می‌کند و دختر نیز در مقابل، بر موضع خود پافشاری می‌کند تا از هر طریقی که شده پدر خود را به زانو در بیاورد. شخصیت نماینده مجلس و مدیر شرکت ساختمانی نیز در این میان نقش خود را در پازل دوئیری ایفا می‌کنند.

ضرورت مرور برگ‌هایی از گذشته

زیاد دوئیری فیلمنامه «توهین» را همراه با همکار نویسنده دیرینش، جوئل توما نوشته است. تیم سازنده‌ی فیلم – اعم از مدیر فیلمبردار و تدوینگر و سازنده موسیقی متن- اساسا از آدم‌های فیلم‌های پیشین دوئیری و اسم‌هایی نه چندان آشنا در سطح سینمای جهان تشکیل شده است. اما با این حال «توهین» هیچ چیزی کم از یک درام دادگاهی جریان اصلی در سطحی بین‌المللی ندارد. ریتم فیلم یک‌دست و سرحال است و لحظه‌ای بیننده را از خود دور نمی‌کند. به این‌ها باید بازی درجه‌یک گروه بازیگری فیلم را اضافه کرد که همگی در سطح کیفی بالا، اجرایی درخور از کاراکترهای خود ارائه می‌دهند. از میان بازیگران فیلم البته بازی کامل ال باشا بیش از دیگران دیده شده و توانست برای او جایزه بهترین بازیگر جشنواره ونیز را هم به ارمغان بیاورد.

فیلمنامه «توهین» اما جدای از اینکه به عنوان یک فیلمنامه دقیق و طراحی‌شده، بر مولفه‌های ژنریک درام‌های دادگاهی منطبق است، از خاصیت طبیعی این نوع درام‌ها در واکاوی گذشته‌ی کاراکترها، کارکردی دوگانه استخراج می‌کند. از این رهگذر ما در خلال رو شدن حقایقی از گذشته‌ی کاراکترها، در عین اینکه بیشتر این دو آدم اصلی قصه را – که گویی هر چه بیشتر جلو می‌رویم بیشتر شبیه هم می‌شوند- می‌شناسیم، لاجرم برگ‌هایی از تاریخ سیاسی چند دهه‌ی اخیر کشور لبنان و روابط این کشور با فلسطینیان را ورق می‌زنیم که ره‌آورد همه‌ی آنها، حال در صحنه‌ای از این دادگاه نمونه‌ای تجلی یافته که دو طرف درگیر این منازعه تلخ، روبروی هم ایستاده و کماکان دیگری را متهم به خشونت و بیدادگری می‌کند.

این درهم‌آمیزی وضعیت تاریخی و سیاسیِ گذشته و حالِ یک ملت در صحنه‌ی یک دادگاه کوچک که قرار بوده صرفا به ماجرای ساده درگیری دو مرد رسیدگی کند، آنجا به اوج می‌رسد که وجدی، در مقام وکیل مدافعِ تونی خود با حاضرین دادگاه وارد درگیری و مرافعه می‌شود.

از جنگ شخصی تا آشتی ملی

اما قطعا نقطه‌ی اوج ایده مرکزی دوئیری در ساخت «توهین»، آنجا به تبلور می‌رسد که با عنان از کف دادن وجدی در دفاع از تونی، رفته‌رفته دادگاه به بالاترین حد از تنش می‌رسد و فیلمی از دادگاه به بیرون درز می‌کند. پخش فیلم در سطح شهر هر دو طرفِ مسیحیِ لبنان‌نشین و فلسطینی شهرک‌نشین را به جوش و خروش انداخته و خیلی زود درگیری در سطح یک دادگاه کوچک، به کف خیابان‌های بیروت می‌رسد. کار آنقدر بالا می‌کشد که رئیس‌جمهورِ لبنان تونی و یاسر را به دفترش دعوت می‌کند تا خود شخصا مسئله را حل و فصل کند. اما تونی و یاسر قائل به این کدخدامنشیِ سهل‌انگارانه نیستند.

فیلمساز با بلندپروازی، آرمان‌شهر رویایی‌اش را جایی تصویر می‌کند که آدم‌ها در آن جدای از رنگ و نژاد و ملیت و مذهب‌شان با احترام کنار هم زندگی کنند. و «توهین» اتفاقا بطرزی کنایه‌آمیز در بستری که خالی از هر گونه هم‌زیستی مسالمت‌آمیز است روایت خود را بنا می‌کند. جایی که گویی باید از دل همه‌ی این کشمکش‌ها و جنگ‌ها راهی برای باز کردن صفحه‌ای جدید پیدا کرد. صفحه‌ای که در آن کودکان و نوزادان امروز، قربانی دوران پیش از تولد خود نباشند. نوزادِ تازه متولدشده‌ی تونی نمادی از این وضعیت و بزنگاه تاریخی‌ست.

و فیلمساز لبنانی رشدیافته در دل هالیوود، همچون یک فیلمساز سینمای جریان اصلی امریکا یک «پیشنهاد دهنده» است. او معتقد است علیرغم همه‌ی گذشته‌ی خون‌بار و تاریکی که به یک ملت گذشته، آنها می‌توانند کنار هم جمع شده و با نگاه واقع‌بینانه به گذشته و حال، آینده‌ی بهتری برای خود بسازند. و این‌گونه است که پایان فیلم شاید خیلی بیش از حد باشکوه و مفصل برگزار می‌شود تا فیلمساز با فراغ بال نمای اکستریم لانگ‌شات خود از بیروتِ گویی دوباره متولدشده را به تصویر بکشد. جغرافیایی که با گذشته‌ای پیچیده و چندوجهی،در حال بازسازی و نو شدن مجدد است.

 

*عنوان مطلب برگرفته از شعری از مجموعه‌ی «در محاصره» سروده شاعر بلندآوازه عرب، محمود درویش،ترجمه تراب حق‌شناس، است.