مقدمه
کتب حاضرکه تحت عنوان از آستارا تا اِستارباد نامگذاری شده توسط منوچهر ستوده به رشته تحریر در آمده است. کتابهای مورد بررسی در این نوشتار جلد چهارم و پنجم از مجموعه ای ۱۰ جلدی است که به آثار و بناهای مازندران شرقی می‌پردازد. این مجموعه اولین بار در زمستان ۱۳۶۶ به زیر چاپ رفت و چاپ دوم آن محصول ۱۳۷۵ می‌باشد که در ۲۲۰۰ نسخه با همکاری معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به چاپ رسید.
جای بسی خوشبختی است که در میان بسیاری از سفرنامه هایی که درباره ایران توسط مستشرقین غربی تالیف گردیده آثاری نیز از سیاحتگران ایرانی و با تکیه بر فرهنگ اصیل این مرز و بوم به رشته تحریر درآمده است. در واقع کوشش دکتر منوچهر ستوده نیز در همین راستاست: «معرفی ایران برای ایرانی تا سرزمین اسلامی خود را بشناسد، از امکاناتش آگاه شود، محدودیتهایش را دریابد و در جهت تقویت امکانات و رفع محدودیتها بکوشد.» (ستوده،۱۳۷۵: ۷)
با اینکه کتب مورد بررسی از بسیاری جهات کامل و پر محتواست اما مولف به این قضیه اذعان دارد که مناطق مورد نظر به طور جامع و کامل و آنگونه که مد نظرش بوده مورد تحقیق و تفحص قرار نگرفته است و بسیاری از آثار، کاخها و دژهای تاریخی از قلم افتاده است که در بخش کوچکی از کتاب، نویسنده به طور فهرست وار به نامشان اشاره می‌کند.
مولف در طی انجام کار پژوهشی خود از همکاری بسیاری از افراد مطرح و نامی در شهرهای مختلف بهره مند گشته و در مقدمه به ذکر اسامی تک تک این افراد می‌پردازد.
با آراد مگ همراه باشید تا به صورت کلی با ساختار کتاب آشنا شویم.
ساختار کتاب از آستارا تا اِستارباد
اما کتابهای حاضر با ساختار متفاوتی نسبت به روند معمول سایر کتب آغاز میگردد. بدین صورت که با دیباچه، پیشگفتار و مقدمه ای از نویسنده صفحات نخستین کتاب ورق خورده و با فهرستی از بناها و آثار مازندران شرقی ادامه می‌یابد. مجموعه ای از نام نجاران و کنده کاران و بانیان گشاده دست نیز در ادامه فهرست عنوان شده و مولف حتی از ذکر نام درختان کهنسال نیز کوتاهی ننموده و نام درختان، مکانشان و حتی اندازه درختانی را که در متن به آنها اشاره شده است را در این فهرست گنجانده است.
اما بخش بعدی شامل منابع و مآخذی است که نویسنده از آنها برای تکمیل اثرش یاری جسته است. در ادامه نیز تصحیحات، اضافات و تعلیقات بخش دیگری را به خود اختصاص می‌دهد.
فهرست مطالب در صفحه ۵۵ کتاب عنوان بعدی است که مجموعا شامل ۶ بخش است که ۴ بخش آن در جلد چهارم و ۲ بخش دیگرش در جلد بعدی قرار گرفته است.
همانگونه که ذکر شد کتاب فوق محدوده ای از سرزمین ایران را بررسی می‌کند تحت عنوان مازندران شرقی، یعنی محدوده ای که میان رودخانه هراز در غربی ترین و جرکلباد در شرقی ترین بخش آن واقع شده است. نگارنده در این محدوده به بررسی شهرها پرداخته و حواشی و نواحی اطرافشان را با دید موشکافانه ای مورد بررسی قرار می دهد. از زیباترین و جذاب ترین مناطقی که نویسنده به توصیف آن می‌پردازد ناحیه هزار جریب است که رود تجن و رودخانه نکا در آن جریان دارند. وی همچنین به نظر صاحب نظران و مورخینی چون حسن ابن اسفندیار، اصطخری، هنوی، فریزر و … ارج نهاده و به وفور از توصیفات آنها در بطن اثرش بهره جسته و با این کار به غنای اثر خویش افزوده است.
درذیل به طور مختصر و جداگانه به هر بخش پرداخته و به مهمترین موارد اشاره می‌شود.
بخش اول کتاب
بناها و آثار تاریخی آمل و اطراف آن
این بخش همانگونه که از عنوان آن پیداست شهرآمل را توصیف می‌کند. مولف پس از ذکر مختصری از جغرافیای تاریخی و انسانی آمل به ذکر بناها و آثار تاریخی این شهر می‌پردازد. اهلم رستاق، بالا خیابان و پایین خیابان لیتکوه، ابنیه تاریخی و مذهبی چلاو، آثار دشت سر آمل، بناهای معروف و معتبر هزارپی و مجموعه آثار تاریخی دابو از جمله مواردی است که در این بخش بدانها پرداخته شده است.
بخش دوم کتاب
بناها و آثار تاریخی بابل و اطراف آن
در این بخش نیز نویسنده به شرح مختصری از جغرافیای بابل اکتفا نموده و نامهای مختلف این شهر را برمی‌شمرد. چون بخش پیشین پی و شالوده این بخش را نیز آثار و ابنیه تاریخی بابل و حومه آن تشکیل می‌دهد. نواحی و حواشی بابل چون، مشهد سر (بابلسر)، جلال ازرک، لاله آباد، گنج افروز، بند پی و … به تفکیک نام برده شده و اماکن تاریخی آنها چون: پل ها، کاروانسراها، مساجد، خانه های افراد معروف و معتبر و دیگر موارد بیان شده و به طور کامل تشریح میگردد.
بخش سوم کتاب
آثار و بناهای تاریخی شاهی و اطراف آن
این فصل شهر شاهی (قائم شهر) و اطراف آن را مورد کنکاش قرار می‌دهد. بخشهای مهم این شهر چون گیلخواران و چپکرود، کیا کلا و نوکند کلا، بالا تجن و بیشه سرعلی آباد، بابلکنار و کارکنده و در نهایت سواد کوه از لحاظ موقعیت جغرافیایی بررسی و آثار و ابنیه مطرحشان توصیف میگردد.
بخش چهارم کتاب
بناها و آثار تاریخی ساری و اطراف آن
نگارنده کتاب از آستارا تا اِستارباد در این بخش پس از توصیف شهر ساری، آثار و اماکن، بقعه ها و نواحی اطراف آن همچون رود پی، میاندرود و شهر خواست را به خواننده معرفی می نماید.
بخش پنجم کتاب
بناها و آثار تاریخی بهشهر(= اشرف البلاد=اشرف) و اطراف آن
جغرافیای تاریخی اشرف البلاد عنوان مطلبی است که جلد پنجم این کتاب با آن آغاز میگردد و چون دیگر بخشها آثار و ابنیه تاریخی شهر اشرف و دیگر نواحی اطراف آن چون: قره طغان، پنج هزاره و کلباد اشرف مورد بررسی قرار می‌گیرد.
بخش ششم
بناها و آثار تاریخی ناحیه کوهستانی هزار جریب
این بخش که بخش پایانی نیز می‌باشد به طور جامع و کامل جغرافیای ناحیه کوهستانی هزار جریب را توصیف نموده و به تشریح بناهای تاریخی و مذهبی این ناحیه پرداخته است. ناحیه هزار جریبی چهار دانگه، سورتیجی، نرم آب، بنافت و پریم دودانگه از مواردی است که در این مبحث بدانها پرداخته شده است.
کتاب از آستارا تا اِستارباد با فهرست جامعی که به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است تکمیل شده و با بخشی تحت عنوان عکسها، طرحها و نقشه‌ها که بیش از نیمی از حجم جلد پنجم را به خود اختصاص داده پایان می یابد.
کتب مورد بررسی:
ستوده، منوچهر، ۱۳۷۵ (۱۳۶۶)، از آستارا تا اِستارباد (آثار و بناهای تاریخی مازندران شرقی)، ج ۴، تهران، انتشارات آگاه: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
ستوده، منوچهر، ۱۳۷۵ (۱۳۶۶)، از آستارا تا اِستارباد (آثار و بناهای تاریخی مازندران شرقی)، ج ۵، تهران، انتشارات آگاه: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
