تاریخ موسیقی ایران بر بستری طولانی گسترده شده است که اگر بخواهیم کلاف آن را باز کرده و در طول تاریخ آن پیش برویم، به دو دوران باستان و اسلام خواهیم رسید.
با توجه به حملات اقوام بیگانه به کشورمان در طول سده های مختلف، نمی توانیم با اطمینان از آغاز شکل گیری موسیقی در ایران زمین سخن بگوییم.
به یقین اسنادی از حضور موسیقی در ایران پیش از عصری که برای آن متصور هستیم، وجود داشته که در حملات مغول ها، اعراب و … از میان رفته اند.
اما به طور کلی می توان تاریخ موسیقی ایران را به دو دوران باستانی و اسلامی یا به شکلی دیگر پیش از اسلام و بعد از اسلام تقسیم کنیم.
تاریخ موسیقی ایران قبل از اسلام
پیش از آن که اسلام به ایران وارد شود، موسیقی در دربار پادشاهان جای داشته و نظم خوانی رایج بود. شاهد این مدعی را در میان اشعار شعرای بزرگی چون نظامی، فردوسی، حافظ و … می توان یافت. همین طور در نقوش به جای مانده از عهد پادشاهان ایرانی پیش از اسلام نیز نشانه های حضور موسیقی و طرب به وضوح هویداست.
موسیقی و جنگ
یکی از قرینه های حضور موسیقی در ایران پیش از اسلام و ایران باستان، به کار گیری آن در میادین جنگ ها می باشد. جنگ ها و علاوه بر آن کلیه ی آیین ها در ایران پیش از اسلام با موسیقی همراهی می شده اند. در این دوران از شیپور و طبل در خلق موسیقی بیشتر استفاده می شده است و نوازندگان با موسیقی خود لشکریان را تحریک و تهییج می کردند تا با دلاوری و رشادت بیشتری به میدان نبرد عازم شوند.
موسیقی در عهد ساسانیان
عهد ساسانیان را می توان نقطه ی عطفی در دوران موسیقی ایران دانست. پادشاهان ساسانی به علم و هنر توجه زیادی داشتند و از این جهت موسیقی در این دوران فرصت جولان یافت.
از جمله موسیقی دانان دوران ساسانیان می توان به نکیسا، باربد و سرگش اشاره کرد که در دوران حکومت خسروپرویز می زیسته اند، اشاره کرد.
به جز این ها در تاریخ نگاری هایی که جهانگردان خارجی از ایران باستان داشته اند، بارها و بارها به حضور موسیقی در امور ایرانیان و کمتر به صورت مجرد و در مفهوم خود موسیقی اشاره شده است.
این شواهد ثابت می کند که روح موسیقی در میان اقوام ایرانی جای داشته است، اما آن ها به واسطه ی فرهنگ و حکومت های خود، فرصت پیدا نکرده بودند تا موسیقی را به شکل حقیقی و در مفهوم واقعی اش درک کرده و از آن لذت بجویند.
تاریخ موسیقی ایران پس از اسلام
اما بخش بزرگ تاریخ موسیقی ایران به دوران پس از ورود اسلام به سرزمین آریایی باز می گردد.
پس از ورود اسلام به ایران و با دیدگاهی که خلفای آن دوران نسبت به چیزی که موسیقی می نامیدندش، داشتند؛ تمام ریشه های موسیقی در کشور خشکیده گشت. برای چیزی نزدیک به ۲ قرن خبری از خواستگاه موسیقی در ایران زمین نبود. اما نباید تصور شود که سلیقه ی مردم و هنرمندان به کلی این ریشه ی خوش قامت را به فراموشی سپرده بودند. دور و نزدیک، پیدا و پنهان نوازندگان سازهای خود را کوک کرده و سوزی از آن می ساختند.
تاریخ موسیقی ایران و تعزیه خوانی
از آن جایی که با ورود اسلام به ایران، تعزیه خوانی نیز رواج پیدا کرد؛ روح موسیقی که گویی منتظر روزنه ای بود تا به بیرون بتراود، از این موقعیت بهره جسته و به شکل آواز خوانی تبلور پیدا کرد.
آواز خوانی در تعزیه ها وارد شده و رفته رفته چیزی به نام موسیقی مذهبی در ایران متولد گردید. تعزیه خوانی در شهرهای مختلف ایران توسعه پیدا کرد و مردم ایران که به اسلام روی آورده و به آن علاقه مند شده بودند، از تعزیه خوانی در سوگ و رسای اهل بیت پیامبر اسلام نیز استقبال می کردند.
در عصر هارون الرشید موسیقی موقعیت بیشتری برای رشد پیدا کرد و در قرن هشتم تا سیزدهم، شعرا و موسیقی دانان از پستوها بیرون آمدند.
با توجه به چیزی که در کتاب چشم انداز موسیقی ایران نوشته شده است؛ موسیقی ایرانی ها در این دوران از نوع تک صدایی بود ولی القاب زیادی به آن داده می شد.
بعد از این که سلسله ی صفویه بر مسند قدرت نشست، یک دوره ی تحولی دیگر در موسیقی ایران را شاهد هستیم. صفوی ها مذهب شیعه را به عنوان دین رسمی ایرانیان به رسمیت شناختند و در پی آن کل جامعه ی ایرانی و تمام فاکتورهای آن از جمله شعر و موسیقی دستخوش تغییراتی به تناسب آن شدند.
اما در دوران زندیه دوباره هنرمندان از جمله موسیقی دانان و به خصوص دسته ای که در تعزیه خوانی فعال بودند، دوباره به روزهای اوج خود بازگشتند.
اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، دوران بلوغ موسیقی ایران
اما دوران بلوغ موسیقی ایران به زمانی برمی گردد که موسیقی دانان ایرانی نت نویسی را از مدل نت نویسی موسیقی دانان و آهنگسازان اروپایی الگوبرداری کردند. به این ترتیب موسیقی ایران نیز به سبک موسیقی حرفه ای و کلاسیک با نت نویسی وارد شد.
علینقی وزیری در این دوران نقش فوق العاده موثری داشت و علائم اختصاری سری و کرن را خلق نمود.
سفرهای ناصرالدین شاه، پادشاه قاجار به کشورهای اروپایی نیز به جز هزینه های گزاف آن ها، مزیتی داشت. این سفرها موجب گردید تا ناصرالدین شاه در مقایسه ی وضعیت موسیقی در ایران و آن چیزی که از هنر موسیقی در اروپا دیده بود، متوجه ضعف های موسیقی و دنیای هنر ایران شود.
ناصر الدین شاه به سرعت شرایطی فراهم آورد تا یک موسیقی دان فرانسوی به نام ژان باتیست لومر در مدرسه ی دارالفنون به هنرجویان موسیقی تدریس کند. این دروس موسیقی با مشق نت های نظم آهنگ رژه های نظامی آغاز شد و به سطوح پیشرفته تر رسید.
برجسته ترین دستاورد این اقدام ناصرالدین شاه، علی اکبر فراهانی بود که بعد از او پسرانش یعنی میرزا عبدالله و آقا حسینقلی راهش را ادامه دادند. از این دو موسیقی دان بزرگ ایرانی نیز شاگردان متعددی از جمله علی اکبر شهنازی، ابوالحسن صبا، اسماعیل قهرمانی، احمد عبادی، مهدی قلی هدایت و … به جامعه ی موسیقی ایران اضافه گردیدند.
درست در همین مقطع تاریخی بود که تار، نی، سنتور، کمانچه و سه تار جای خود را در میان سازهای ایرانی باز کردند و نقاره و سرنا و چنگ رفته رفته، کنار زده شدند.
موسیقی ایران و وارد شدن گرامافون به کشور
زمانی که در سال های ۱۲۸۵ و ۱۲۸۶ گرامافون و صفحه از اروپا به ایران وارد شد، موسیقی ایران یک پوست اندازی دیگر را تجربه کرد. حالا مردم می توانستند آثار موسیقی مختلف از میان ملل متفاوت را بشنوند و گوش آن ها به نوعی با دنیای موسیقی حرفه ای آشنا شده و تربیت گشت.
مردمی که پیش از این فرصت شنیدن هیچ موسیقی به صورت زنده را نداشتند، با ورود گرامافون و صفحه به ایران توانستند انواع و اقسام موسیقی باکلام یا بی کلام را بارها و بارها گوش کنند و گوش آن ها به موسیقی ناب ایرانی عادت پیدا کرد.
از طرفی دیگر این ماجرای ورود گرامافون و صفحه نیز باعث شد تا موسیقی دانان نیز با بارها گوش دادن به صدای ضبط شده ی موسیقی خود، نقاط ضعفشان را برطرف ساخته و قدم های مثبتی رو به جلو بردارند.
تاثیر رادیو بر موسیقی ایران
وقتی در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی رادیو به ایران وارد شده و در سال ۱۳۱۹ مرکز فرستنده ی آن در تهران تاسیس شد، یک تحول دیگر در موسیقی ایران اتفاق افتاد.
اکنون رادیو می توانست به عنوان یک پخش کننده ی سراسری صدای موسیقی ایران را در داخل و خارج از کشور به گوش مردم در طبقات مختلف اجتماعی برساند.
رادیو دوشادوش صفحه و گرامافون باعث شد تا افراد زیادی که در میان آن ها استعدادهای درخشانی نیز وجود داشت، به دنیای موسیقی جذب شوند.
برنامه های رادیویی ابوالحسن صبا، جواد معروفی، تاج اصفهانی، غلام حسین بنان و روح بخش هرگز از یاد تاریخ موسیقی ایران نخواهد رفت.
رفته رفته هنرستان های موسیقی افتتاح شدند و علاقه مندان به تحصیل در موسیقی به محضر اساتید بزرگ در این هنرستان ها شتافتند. کنسرت ها شروع شده و ارکسترها یکی در پس دیگری خودنمایی می کردند.
تاریخ موسیقی ایران پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی نیز موسیقی ایران به فاز جدیدی وارد شد. در سال های اول انقلاب و به خصوص دوران جنگ سبک خاصی از موسیقی حماسی را بیشتر شاهد بودیم.
برای مدتی خوانندگان لس آنجلسی توانستند بازار موسیقی ایران را به سمت خود معطوف سازند، اما در طی ۱۰ سال اخیر نسل جدیدی از موسیقی دانان، آهنگسازان و خوانندگان به دنیای موسیقی ایران اضافه شده اند. نسل جوانی که موسیقی را به شکل جدید مشق می کنند، موفق شد توجه جامعه ی ایرانی را از موسیقی لس آنجلسی برداشته و به سمت خود معطوف سازد.
