تصمیم به این که چیزی را به فراموشی بسپارید به مراتب بیشتر از به یادآوردن همان چیز مستلزم تلاش روانی است. محققان در دانشگاه آستین تگزاس به کمک تصویر برداری از اعصاب انسان، دریافتند که فراموش کردن یک رخداد یا اطلاعات برای مغز دشوارتر از یادآوری همان رخداد یا داده هاست.
«امیلی دیکنسون» شاعر آمریکایی گفته است: «ذهن بشر گسترده تر از آسمان است.» این موضوع هنگامی که از پیچیدگی های خاطرات و عملکرد مغز در ذخیره یا حذف خاطرات سخن به میان می آید، عمیقاً صادق است. مغز یا قسمت پیشانی، بزرگ ترین بخش مغز را تشکیل می دهد. این بخش که توسط قشری از یک بافت عصبی که به عنوان کورتکس یا قشر مغز شناخته شده، همان بخشی از مغز است که مسئول ذخیره خاطرات است.
بیشتر مطالعات انجام شده در زمینه حافظه، اغلب در رابطه با چگونگی به خاطر آوردن است و فراموش کردن امری منفی در عملکرد مغز یا حافظه تلقی می شود. در واقع از فراموشی معمولاً به عنوان یک ناتوانی در عملکرد حافظه یاد می شود، در حالی که در مطالعات علمی جدید، فراموشی، توانایی موثری از مغز و حافظه است که در مواردی چون از یاد بردن عوارض احساسی یک حادثه ناگوار در گذشته، برای سلامتی و حتی ادامه بقا، بسیار مفید و حتی الزامی است.
فراموشی مهم ترین کارکرد مغز
در واقع فراموش کردن یکی از مهم ترین کارکرد های مغز و حافظه برای یادگیری، پردازش و ذخیره اطلاعات جدید است. چرا که مغز طی مکانیسم خاصی، اطلاعات غیر ضروری را دور می ریزد تا فضا را برای ورود اطلاعات جدید فراهم کند. این کارکرد دلیل فراموشی بسیاری از رخداد های پیش پا افتاده زندگی روزمره نیز هست. اگر مغز انسان هیچ چیز را فراموش نمی کرد و همه چیز را به یاد می آورد، نه تنها باعث رنج و عذاب انسان بلکه مانع از یادگیری اطلاعات جدید می شد.
با این حال مغز مسائل مهم و حیاتی را که مستقیماً به ادامه بقای او مربوط باشد، به آسانی فراموش نمی کند. به همین دلیل است که فراموشی رخداد ها پس از سوانح به سختی ممکن است.
امروزه شناخت مکانیسم فراموشی در مغز و نحوه از یاد بردن خاطرات در حافظه، برای کمک به افراد آسیب دیده از رخداد های ناخوشایند، بخش مهمی از مطالعات را تشکیل داده است. برخی مطالعات در زمینه به کارگیری مواد شیمیایی برای بلوکه کردن خاطرات ناخواسته در حال انجام است. یکی از جدید ترین مطالعات در این زمینه یافته های محققان در دانشگاه آستین تگزاس است که طی آن محققان دریافته اند که فراموشی برای مغز به مراتب دشوار تر از به یاد آوردن است و طبیعتاً انرژی بیشتری مصرف می کند.
فراموشی نیازمند تمرکز، توجه و دقت بیشتر
این یافته ها که در مجله «علوم اعصاب» منتشر شده نشان می دهد که برای فراموش کردن یک تجربه ناخوشایند تلاش، توجه و دقت بیشتری برای تمرکز بر آن تجربه نیاز است. این نتایج شگفت انگیز برخی یافته های پیشین را در مورد فراموشی عمدی خاطرات تایید کرده و توسعه می دهد. محققان پیش تر نیز دریافته بودند که تمرکز بر کاستن توجه به اطلاعات یا خاطرات ناخوشایند از طریق بازیابی مسیر توجه از تجربه ناخواسته یا سرکوب آن اطلاعات در بازیابی حافظه، مستلزم تقلا و صرف انرژی بیشتر مغز است.
جراد لوییس پیکاک استادیار روان شناسی در دانشگاه آستین و از محققان ارشد در این تحقیقات می گوید: ممکن است بخواهیم برخی خاطات را که موجب تحریک واکنش های ناسازگار و مزاحم در ما می شوند، همانند خاطره آسیبی که در گذشته تحمل کرده ایم، رها کنیم تا بتوانیم به تجربه های جدید به گونه سازگارانه و مناسب تر پاسخ بدهیم.
این محقق روان شناسی می گوید: دهه ها تحقیق و بررسی در این زمینه نشان داده است که ما می توانیم به گونه ای داوطلبانه چیزی را فراموش کنیم اما این که مغز ما چگونه این کار را انجام می دهد، هنوز سوال بی جوابی است. اما در صورت کسب آگاهی از این که چگونه خاطرات ما تضعیف شده و چه روش هایی برای کنترل این فرآیند دارد، ما می توانیم برای کمک به افراد نیازمند برای رها کردن خودشان از خاطرات ناخوشایند گام بزرگی برداریم.
خاطرات پویا هستند
واقعیت این است که خاطرات ما از حوادث گوناگون هیچ گاه ایستا و ثابت نمی مانند. خاطرات ما، در اصل ساختار پویا و متغیری از مغز هستند که به طور منظم از طریق تجربه های جدیدتر خود را به روزرسانی و سازماندهی می کنند. مغز به طور پیوسته در حال یادآوری و فراموش کردن اطلاعات و خاطرات است که بخش بزرگی از این روند در مدت خواب به طور اتوماتیک انجام می شود.
فراموشی عمدی
اما در بحث از فراموشی عمدی و در مطالعات پیشین، محققان همواره بر بخش هایی از مغز که محل فعالیت های اصلی مغز هستند، مانند بخش مربوط به کنترل فعالیت های حرکتی مانند قشر پیشانی یا ساختارهای مربوط به حافظه بلند مدت مانند هیپوکامپ، تمرکز ، داشتند. در بررسی های اخیر به جای تمرکز بر این مناطق، بر حوزه‌های حسی و ادراکی مغز، به ویژه کورتکس موقت شکمی و الگوهایی از فعالیت در این نواحی که با تجسم های حافظه از محرک های بصری پیچیده ارتباط دارد، تمرکز شده است.
وی که در عین حال از استادان وابسته به دپارتمان علوم اعصاب دانشگاه یوتا و کالج پزشکی در آستین است، تاکید دارد که ما در جستجوی منبع توجه در مغز نیستیم بلکه در صدد مشاهده آن هستیم و برای این کار با استفاده از تصویربرداری عصبی موفق به ردیابی الگوهایی از فعالیت مغز در گروهی از بزرگسالان سالم شدیم هنگام نمایش صحنه ها و چهره های خاص، به آنها هم در یادآوری و هم برای فراموشی هر تصویر، کمک می کرد.
توانایی کنترل فراموشی
یافته های این دانشمندان نه تنها موید آن بود که انسان توانایی کنترل هر آنچه را که فراموش می‌کند دارد بلکه همچنین نشان داد که موفقیت در فراموشی عمدی، مستلزم سطح متعادلی از فعالیت‌های مغز در بخش های حسی و ادراکی مغز است که شدت و میزان فعالیت به مراتب بیشتر از میزان فعالیت مغز برای به یاد آوردن است.
تریسی وانگ از همکاران و محققان اصلی در این بررسی ها از دیگر اعضای هیات علمی روانشناسی در دانشگاه آستین می گوید: سطح متوسطی از فعالیت مغز در مکانیسم فراموشی بسیار مهم و تعیین کننده است. این مکانیسم بسیار سبب تقویت حافظه می شود و در عین حال به قدری ضعیف است که امکان تغییر یا تقویت آن برای فرد وجود ندارد. به گفته وی، آنچه که مهم است قصد و عمد در فراموش کردن تجربه خاص سبب فعالسازی یا افزایش فعالیت حافظه می شود و وقتی که سطح این فعالیت از سطح متوسط بگذرد و به نقطه مناسب برسد، این زمانی است که تجربه مورد نظر در حافظه فرد به فراموشی سپرده می‌شود.
محققان همچنین دریافتند که شرکت کنندگان در این برنامه آزمایشی به احتمال زیاد می توانند صحنه ها و چهره ها را هم فراموش کنند که طبیعتاً حامل اطلاعات عاطفی بیشتری است و اغلب ممکن است تداعی گر آن تجربه خاص باشد که قصد فراموش کردن آن را دارند.
مکانیسم گسستگی در فراموشی خاطرات
محققان در بررسی های دیگری که پیش تر به سرپرستی دارلین مک لافین، روان پزشک و استادیار بالینی دانشکده پزشکی تگزاس A&M انجام شد، دریافته بودند که مغز یک تجربه تهاجمی یا آسیبی جدید را در حافظه خود ثبت می کند، این رخداد ممکن است به طور اساسی از طریق روندی در حافظه به نام Dissociation یا گسستگی یا جدایی از واقعیت آن خاطره را متوقف کند. مغز انسان در این شرایط اغلب با مکانیسم هایی چون گسستگی از خود حمایت می کند.
همان طور که بدن می تواند برای محافظت از بدن، یک آبسه عفونی یا ورود جسم خارجی را دفع کند، مغز هم می تواند با مکانیسم های خاصی حافظه را از یک تجربه ناخوشایند جدا کند با این حال عملکرد مغز و صفات روانی در همه افراد یکسان نیست و آنچه که برای یک فرد یک ضایعه دردناک روانی است، می تواند برای دیگری چندان دردناک و مخرب نباشد. همچنین آرایش ژنتیکی و محیط هم بر نحوه واکنش مغز به تجربه های ناخوشایند موثرهستند. مک لافین می گوید: اعتقاد بر این است که آستانه تحمل یا آستانه آسیب جایی است که مغز انسان نمی تواند بدون استفاده از مکانیسم گسستگی بر خاطره یک تجربه دشوار غلبه کند. در این زمینه سن، عوامل ژنتیکی و محیط زیست هر دو می توانند نقش مهمی در تعیین آستانه آسیب و عملکرد مغز در رویارویی با تجربه های دشوار داشته باشند.
نوروفیدبک برای شناخت مکانیسم فراموشی در مغز
لوییس پیکاک با اشاره به این که تحقیقات جدیدی را با استفاده از نوروفیدبک ، در این زمینه آغاز کرده می گوید: در این تحقیقات ما درک کرده ایم که مکانیسم های فراموشی در مغز ما به انواع گوناگون اطلاعات پاسخ می دهند اما درک این که چگونه این توانایی فراموش کردن تجربه ها و داده های ناخواسته را کنترل می کنیم، نیازمند تحقیقات بیشتر و تکرار آزمایش هاست.
نوروفیدبک یکی از ابزار های جدید در علم روان پزشکی است. زمانی که ایجاد تغییری در عملکرد مغزی ضروری باشد، بهترین انتخاب استفاده از نوروفیدبک است. با گسترش دانش نوروساینس و افزایش اطلاعات در زمینه عملکرد مغز به واسطه روش های تصویر برداری عصبی روشن شده است که با تغییر عملکرد برخی از نواحی مغز می توان سبب بهبودی در یک اختلال یا افزایش و ارتقاء یک عملکرد در فرد شد.
در واقع نوروفیدبک یک ابزاری است که فعالیت عصبی مغز را اندازه گیری می کند و فرد را در همان لحظه از طریق بازخورد دیداری یا شنیداری از فعالیت عصبی مغز خود مطلع می سازد. در این روش دستگاهی که به بدن ما وصل می شود هیچ اشعه یا سیگنالی را وارد بدن نمی کند.
این دستگاه صرفاً شرایط و عملکرد زیستی ما را ثبت می کند و برای این که ما بتوانیم آن را با اراده خود تغییر دهیم، در مانیتور به ما نشان می دهد. در تکنیک هایی چون یوگا، مدیتیشن و ریلکسیشن نیز هدف همین است با این تفاوت که در بیوفیدبک، فرد از طریق حسگرهایی که روی بدن وی نصب شده است قادر خواهد بود با دقت بالا از وضعیت بدنی خود مطلع شود.
روش های نوروفیدبک چطور عمل می کند؟
در این روش فرد در مقابل یک مانیتور می نشیند و با استفاده از الکترودهایی که روی سر شما قرار می گیرد، امواج مغزی فرد را دریافت کرده و به سمت کامپیوتر هدایت می کند. درواقع نوروفیدبک شما را قادر به دیدن دنیای درون مغزتان می کند. با نگاه کردن به صفحه مانیتور و بدون استفاده از دست شروع به بازی با تصویر امواج مغزی خودتان می کنید. دستگاه الگوهای امواج مغزی شما را پردازش می کند و در صورتی که این الگو ها مناسب باشد شما در بازی به جلو خواهید رفت و در غیر این صورت شکست می خورید. به این ترتیب شما با تسلط بر الگوی امواج مغزی خود، یاد می گیرید که مثلاً در شرایط اضطراب، عملکرد مغزی خود را به نحوی هدایت و کنترل کنید که آرامش جایگزین اضطراب شود.
روش نوروفیدبک توسط اداره غذا و داروی آمریکا، جهت درمان طیف وسیعی از اختلالات عصبی و روانی از جمله اضطراب، استرس، افسردگی، بیش فعالی، کم توجهی، میگرن، برخی درد های مزمن، اختلال خواب و بسیاری از موارد دیگر مورد تایید قرار گرفته است.
حال با استفاده از روش های نوروفیدبک در تحقیقات جدید، تیم تحقیقاتی لوییس پیکاک قصد دارند به این سوال پاسخ دهند که انواع خاصی از خاطرات چه میزان توجه را در افراد مورد آزمایش، جلب می کنند. به گفته وی، این روش راه را برای مطالعات بعدی در مورد نحوه پردازش اطلاعات در مغز باز می کند و امیدی است برای یافتن راهی جهت از بین برد خاطرات احساسی بسیار قوی و واقعاً اجباری و به نوعی چسبنده که می تواند سبب بروز اختلال در یادگیری، انواع مشکلات روانی و بروز انواع آثار مستقیم و منفی بر سلامت یا روند بهبود افراد شود.