نام قدیمی‌ترین مکان‌های دنیا که به میان می‌آید همه یاد آثار تاریخی می افتند. اهرام مصر، تخت جمشید، غارهای باستانی و غیره. اما جالب است بدانیم که کهنسال‌ترین مکان به جای مانده در دنیا جنگلهای هیرکانی است که با قدمتی در حدود ۴۰ میلیون سال همچنان زنده است و نفس می‌کشد.
بخش قابل توجهی از این فسیل زنده در خاک ایران قرار دارد. با آراد مگ همراه باشید تا با این موزه سبز بیشتر آشنا شویم.
با شروع تعطیلات، خصوصاً در فصول گرم سال، جمعیت زیادی راهی شمال ایران می‌شوند و به دل طبیعت پناه می‌برند، تا ساعاتی از دوندگی‌های زندگی رها شده و کمی از انرژی‌های بی پایان طبیعت استفاده کنند.
اما چه تعداد از آنها از این جنگلهای سبز آگاهانه استفاده می‌کنند؟ آیامی‌دانند درختانی که شاخه‌های آن را می‌شکنند و یا در کنار آن آتش برپامی‌کنند و با زباله قلب آن را انباشته کرده‌اند، میلیون‌ها سال چون نگهبانی بی ادعا وظیفه پاسبانی از این آب و خاک را به عهده داشته‌اند؟ اگر این موجودات توان سخن گفتن داشتند چه حکایتهای تلخی از رفتار آدمیان را برایمان بازگو می‌کردند.
جنگلهای هیرکانی ایران مادر جنگلهای دنیا
جنگلهای هیرکانی یادگاری از دوران سوم زمین‌شناسی است که تاریخ گسترش آنها به ۵۰ تا ۲۵ میلیون سال قبل باز می‌گردد و در حدود ۲ میلیون هکتار از آن در شمال ایران قرار دارد. این پوشش سبز که هم عصر دایناسورهاست به طول ۸۵۰ کیلومتر از جلگه گرگان تا بخشی از کشور آذربایجان گسترده شده‌اند. عرض آن بین ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر متغیر است.
جنگلهای هیرکانی به صورت پراکنده در نوار ساحلی خزر و در شمال رشته کوه البرز جای گرفته و از غنا و تنوع زیستی منحصر به فردی برخوردارند. شاید جالب باشد اگر بدانیم بسیاری از گونه‌های گیاهی موجود در این جنگلها امروزه به عنوان فسیل در موزه‌های اروپا و آمریکا نگهداری شده و در معرض دید عموم قرار دارد.
نام جنگلهای هیرکانی از کجا آمده است؟
هیرکان نام باستانی منطقه گرگان یا جرجان است که بخشی از این منطقه کهن امروزه در کنار گنبد کاووس واقع شده است. هیرکان، ورکان، ورکانه و گرگان، در لغت به معنای سرزمین درختان بلوط است.
رقابت ایران و آذربایجان بر سر ثبت جنگلهای هیرکانی در یونسکو
گام نخست در زمینه ثبت جنگلهای هیرکانی توسط کشور آذربایجان برداشته شد. این کشور در سال ۸۵ جنگلهای هیرکانی را به یونسکو معرفی کرد، اما از آنجایی که بخش اعظمی از این گنج ۴۰ میلیون ساله متعلق به خاک ایران بود این درخواست رد شد.
پس از آن مقامات ایرانی به کشور آذربایجان پیشنهاد دادند که این جنگلها مشترکا در فهرست یونسکو به ثبت برسد. اما اختلافاتی در این زمینه پیش آمد و این پیشنهاد به سرانجام نرسید. چرا که بر اساس ترتیب الفبایی، نام آذربایجان در این فهرست مشترک بالاتر از ایران قرار می‌گرفت و چون کشور ایران سهم عظیم‌تری از این منابع را در مقابل سهم اندک آذربایجان در اختیار داشت راضی به این توافق نشد. سرانجام مقامات ایران پرونده این اثر را به تنهایی به یونسکو تحویل دادند.
خبری که طبیعت دوستان را شگفت زده کرد!
در تیر ماه امسال، خبر ثبت جنگلهای هیرکانی در فهرست میراث جهانی یونسکو بسیاری از طبیعت دوستان را شادمان کرد و این امید را در دل حامیان محیط زیست پدید آمد که با بالا رفتن شناخت و آگاهی مردم نسبت به این گنجینه ارزشمند، کسی دیگر به آسانی نتواند به این موزه زنده آسیب برساند.
پرونده ثبت این جاذبه سالها در سازمان جهانی یونسکو روی میز بود تا اینکه سرانجام در ۱۴ تیر ماه امسال (۹۸) مهر تأیید بر این اثر زده شد و نام دومین اثر طبیعی ایران در فهرست یونسکو، کنار کویر لوت قرار گرفت.
جنگلهای هیرکانی ثبت شده در یونسکو از آستارا در شمال استان گیلان تا گلی داغ در شرق استان گلستان را شامل می‌شود.
علت دوام جنگلهای هیرکانی در عصر یخبندان
در عصر یخبندان بسیاری از موجودات زنده روی زمین از میان رفتند و به جزبخش‌های معدودی تمامی جنگلهای پهن برگ نابود شدند. در این میان تنها جنگلهای هیرکانی به دلیل واقع شدن در میان رشته کوه البرز و دریای خزر از آب و هوایی معتدل و مرطوب برخوردار بود و توانست در مقابل این سرما و یخبندان مقاومت کند.
تنوع زیستی
آب و هوا و تنوع اقلیمی باعث شد این جنگلها از پوشش غنی و منحصر به فردی برخوردار شوند.
بلوط، ممرز، راش، افرا، توسکا، نمدار، انجیلی، سرخدار، زبان گنجشک، لرک، نارون و درختچه‌هایی چون تمشک، ازگیل، ولیک، شمشاد، آلوچه جنگلی، تنها تعداد معدودی از گیاهان این منطقه است.
از میان جانوران این جنگلها نیز می‌توان گونه‌های مختلف پرندگان چون قرقاول، توکا، دارکوب، چرخ ریسک، سار، سینه سرخ، کبک، کرکس، بلدرچین، عقاب، جغد و سایر انواع پرندگان را نام برد.
از انواع جانوران بومی ساکن در این جنگل نیز می‌توان به پلنگ، خرس، روباه، شغال، سمور، خرگوش، راسو، موش جنگلی، مارال، گراز، سنجاب، شوکا، کل و بز اشاره کرد. در مجموع ۲۹۶ گونه پرنده، ۹۸ گونه پستاندار و ۱۵۰ گیاه بومی در این منطقه شناسایی شده است.
فایده ثبت جنگلهای هیرکانی در یونسکو
متاسفانه استفاده بی رویه از جنگلها برای استفاده از چوب، تخریب جنگلها به منظور ساخت و ساز، زمین خواری، حوادثی چون آتش سوزی که بخش عمده‌ای از آن در اثر بی توجهی و سهل انگاری گردشگران روی می‌دهد و تبدیل بی رویه جنگلها به زمینهای زراعی و کشاورزی موجب شده طی قرنها بخش اعظمی از این منابع ارزشمند ملی نابود شود.
امروزه تنها لکه‌هایی سبز در بخش‌های مختلفی از شمال البرز برجای مانده که بی توجهی به آن نابودی کامل جنگلهای هیرکانی را در پی خواهد داشت. در حال حاضر ۴۲ درصد از این پهنه سبز روبه ویرانی است و بر اساس نظر کارشناسان با ادامه این روند تا ۳۰ سال آینده اثری از این جنگلها بر جای نخواهد ماند.
با یونسکویی شدن جنگلهای هیرکانی زنگ خطر این منابع ارزشمند از حالت قرمز به حالت زرد تبدیل شد. به عبارتی دیگر وقتی جاذبه‌ای تاریخی یا طبیعی در فهرست جهانی یونسکو ثبت می‌شود آن اثر از ارزشی جهانی برخوردار شده و تمامی کشورهای عضو یونسکو موظف به حفظ و نگهداری از آن می‌شوند.
ایندسته از آثار یونسکویی به عنوان جاذبه‌های جهانی از رونق گردشگری بسیار بالایی برخوردار می‌شوند و گردشگران بسیاری را از نقاط مختلف دنیا به سوی کشور هدف سرازیر می‌کنند.
با افزایش گردشگر، این مناطق به ایجاد زیرساختهای لازم نیاز پیدا کرده و در نهایت توجه به آن و لزوم حفظ و نگهداری درست از آن در دستور کار قرارمی‌گیرد. چرا که بی توجهی و آسیب به حریم این آثار خطر خارج شدن آن اثر از لیست یونسکو را در پی خواهد داشت.
کارشناسان و حامیان محیط زیست امیدوارند که با ثبت این موزه زنده در فهرست جهانی یونسکو، روحی تازه در این کالبد بیمار دمیده شده و از مرگ حتمی رهایی یابد.
مقاله های مرتبط:
- نام کدام آثار ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو می درخشد؟ (۱)
- نام کدام آثار ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو می درخشد؟ (۲)
برای دیدن جنگلهای هیرکانی به کجا برویم؟
جنگلهای هیرکانی متعلق به دو کشور ایران و آذربایجان هستند.
این جنگلها در ایران در پنج استان خراسان شمالی، گلستان، مازندران، گیلان و سمنان پراکنده‌اند. بخش عمده‌ای از این جنگلها در استان مازندران قرار گرفته است. در واقع این جنگلها بعد از باغ ایرانی عباس آباد دومین اثر مازندران است که در فهرست یونسکو به ثبت می‌رسد.
جنگلهای گلستان، جنگلهای ارسباران، ناهار خوران گرگان، جنگل شاهرود، منطقه حفاظت شده جهان نما، جنگل الیمستان، جنگلهای کجور،جنگلهای سیاه رودبار گیلان، منطقه حفاظت شده لیسار، گشت رودخان و سیاه مزگی تعدادی از مناطقی هستند که در این لیست قرار دارند. در مجموع ۹ پناهگاه حیات وحش، ۲۱ منطقه حفاظت شده و ۵ اثر طبیعی- ملی در این محدوده وجود دارند.
