ایران، سرزمینی که غنای تاریخی آن در میان جهانیان شهرت دارد در گوشه گوشه کشور پهناورمان، آثار تاریخی ارزشمندی دیده میشود که قدمتی چند هزار ساله دارند. مجموعه تاریخی بیستون یکی از این مجموعه‌ها است که سنگ‌نوشته حجاری شده داریوش در آن، ثبت جهانی شده است.
این‌بار با آراد مگ همراه می‌شویم تا ما را به سفری در دل تاریخ ببرد، محوطه‌ای که کتیبه‌اش در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
کرمانشاه
کرمانشاه یکی از مهمترین شهرهای غربی ایرن و نهمین شهر پرجمعیت و بزرگترین شهر کردنشین کشور است. پیدایش این شهر با داشتن تاریخ و فرهنگ غنی به سده چهارم میلادی بازمی‌گردد. این شهر یکی از اولین زیستگاه‌های بشری و از جمله مراکز مهم جمعیتی در نواحی زاگرس میانی به شمار می‌رفته است.
کرمانشاه آثار تاریخی بی‌شماری را دل خود جاد داده است که آراد مگ در مقاله‌ای مجزا، تحت عنوان “کرمانشاه؛ تاریخ زنده ایران باستان” به آن پرداخته است. یکی از مجموعه‌های تاریخی بی‌نظیر این خطه از ایران زمین، بیستون نام دارد که در ادامه با قسمت‌های مختلف آن آشنا خواهیم شد.
بیستون
مجموعه تاریخی بیستون در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی شهر کرمانشاه و جنوب غربی شهر بیستون واقع شده است. ارتفاع این محوطه از سطح دریا ۱۳۲۰ متر است.
در محوطه تاریخی، فرهنگی و طبیعی بیستون آثار تاریخی متعددی وجود دارد که ۲۸ اثر آن به ثبت ملی رسیده است. در اطراف این محوطه نیز ۱۷۰ اثر شناسایی شده است که در این میان حدود ۱۰۰ اثر در فهرست بناهای تاریخی و ملی به ثبت رسیده اند.
نقش برجسته و کتیبه داریوش نشان‌دهنده‌ی ارتباطات مهم بشری در زمینه توسعه هنر و نوشتار است و پادشاهی داریوش در زمان هخامنشی را به رخ می‌کشاند. این کتیبه تنها متن شناخته شده از دوره هخامنشی است.به سبب ارزش بالای سازه تاریخی بیستون، نام این اثر در فهرست آثار جهانی یونسکو می‌درخشد.
۲۸ اثر تاریخی
به غیر از نقش برجسته و کتیبه‌ی بیستون ۲۶ اثر تاریخی و طبیعی دیگر در مجموعه تاریخی بیستون وجود دارند که که در کنار هم یکی از غنی‌ترین و معتبر‌ترین محوطه‌های تاریخی جهان را تشکیل می‌دهند و بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست. از این آثار ارزشمند می‌توان به غارهای محوطه تاریخی بیستون، نقش برجسته و کتیبه های محوطه تاریخی بیستون، پرستشگاه و نیایشگاه‌های محوطه تاریخی بیستون، بقایای شهر باستانی پارتی، پل‌های محوطه تاریخی بیستون، دژ و قلعه محوطه تاریخی بیستون، کاروانسرای شاه عباسی، تپه نادری، بنای ساسانی-ایلخانی کناره رودخانه گاماسیاب، سراب بیستون، جاده شاهی، گوردخمه برناج و کوه بیستون اشاره کرد.
مهمترین بخش این محوطه کتیبه و سنگ نوشته برجسته داریوش هخامنشی است که حدود ۲۵۰۰ سال پیش، بر دامنه‌ی جنوبی کوه بیستون بنا شده است. این سازه عظیم و ارزشمند در تاریخ ۱۳ جولای ۲۰۰۶ (۲۲ تیرماه ۱۳۸۵) در سیامین اجلاس یونسکو به شماره ۱۲۲۲ در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است. این اثر هشتمین بنای تاریخی ایران است که در این فهرست قرار گرفته است. نام کل این مجموعه تاریخی، طبیعی و فرهنگی نیز از سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نقش برجسته داریوش
در این نقش برجسته زیبا، داریوش با لباسی بلند و تاجی کنگره‌دار بر سرش به همراه “وینده فره نه” کماندار و “گئوبروه” نیزه دارِ مخصوص پادشاه که به شاه در قتل گئومات مغ کمک کرده اند به چشم می خورد، دیده میشود. در این نقش برجسته، داریوش پای چپ خود رابرسینه گئومات مغ گذاشته که نشان از اقتدارش دارد و گئومات نیز در حال خواهش و التماس است. ۹ اسیر نیز در مقابل داریوش ایستاده‌اند. این‌ها کسانی هستند که بعد از مرگ بردیا خود را به دروغ شاه ایران نامیده‌اند و غاصبان تاج و تخت پادشاهی لقب گرفته‌اند.
کتیبه داریوش
کتیبه یا سنگ نوشته داریوش با ۲۲ متر طول و ۸.۷ متر عرض زیرِ نقش برجسته آن قرار گرفته است. این کتیبه و به ۴ خطِ میخی، زبان فارسی باستان، عیلامی و اکدی یا بابلی نو نگاشته شده است.
داریوش در این کتیبه ابتدا به معرفی خود پرداخته و از دودمان هخامنشیسخن گفته است. سپس در مورد شیوه حکومتش، مرگ کمبوجیه، شورش‌هایی که بر علیه‌اش شده و اینکه چگونه این شورش‌ها را سرکوب کرده است، توضیح می دهد. او به پیروزی هایی که در ۱۹ نبرد خود برای سرکوب این شورش‌ها انجام داده اشاره می کند و از چگونگی استقرار آرامش و امنیت در پادشاهی تحت امر خود سخن می‌گوید. از راستی و راستگویی دفاع می کند و در مورد دروغگویی هشدار می دهد، برای کشور و مردمش دعای نیک می‌کند و از کمک‌های اهورامزدا برای غلبه بر دشمنانش قدردانی می‌کند و نام افرادی که بر علیه او شورش کرده بودند را در این کتیبه به ثبت رسانیده است.
روش ساخت
این سازه عظیم که قدمت آن به حدود ۲۵۰۰ سال پیش می‌رسد، بر دامنه‌ی جنوبی کوه بیستون بنا شده است. در نزدیکی این سنگ نوشته آثار پلکانی دیده میشود که برای بالا رفتن حجاران ساخته شده بود. این پلکان را بعد از پایان کار تراش داده‌اند تا دسترسی به سازه غیر ممکن شود. سنگ‌نوشته‌های بیستون بر سنگ‌هایی از جنس آهک حکاکی شده است. بر روی این اثر، نشانه‌های لعابی قهوه‌ای رنگی به چشم می‌خورد که در گذر زمان با مواد مختلف مخلوط شده و تغییر رنگ داده است. از جمله این مواد می‌توان به ذراتِ اکسید شده آهک و بقایای سربی که در چند سطر اول نشانه‌هایی از آن دیده می شود، اشاره کرد.
معیارهای ثبت جهانی
کتیبه و نقش برجسته بیستون، بر اساس دو معیار در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. اول اینکه این سازه ارزشمند تاریخی، نشان از ارتباطات مهم بشری در زمینه هنر و نوشتار دارد و کتیبه نیز عظمت پادشاهی داریوش را در زمان هخامنشی نشان می‌دهد. و معیار دوم قرارگیری محوطه تاریخی بیستون در مسیر جاده‌های اصلی ارتباطی ایران و بین‌النهرین بود. و از آنجایی‌که کتیبه بیستون تنها متن شناخته شده از دنوره هخامنشی است، اهمیت و ارزش این محوطه را چندین برابر کرده است.
نقش برجسته و کتیبه‌های محوطه بیستون
علاوه بر نقش برجستهداریوش اول که درباره آن توضیحاتی داده شد، این مجموعه دارای نقش برجسته و کتیبه‌های دیگری نیز می‌باشدکه در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
نقش برجسته مهرداد دوم
نقش برجسته‌ای دیگر با ۶.۷۳ متر طول و ۳.۴۸ متر عرض به نام نقش برجسته مهرداد دوم (شاهنشاه اشکانی) کمی پایین‌تر از نقش برجسته و کتیبه داریوش اول قرار دارد. در این نقش برجسته که قدمت آن به حدود صد سال قبل از میلاد باز می‌گردد، مهرداد دوم را به همراه ۴ تن از فرماندارانش که پشت او ایستاده‌اند و دست خود را به احترام شاه اشکانی بالا برده‌اند می‌بینید.
کتیبه‌ای نیز در زیر نقش برجسته مهرداد دوم قرار دارد که در آن اسامی افرادی که در این نقش برجسته حضور دارند، ذکر شده است. نام این اثر در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کتیبه شیخ علیخان زنگنه
در قرن دوازده هجری قمری بخشی از نقش برجسته مهرداد دوم برای ایجاد کتیبه وقف‌نامه شیخ علیخان زنگنه صدراعظم شاه سلیمان صفوی تخریب شد.
این شخص حاکم کرمانشاه بود و در زمان شاه عباس دوم صفوی به مقام وزارت اعظم رسید. این وقف نامه با ۱۵ سطر، بر روی طاق‌نمایی با ۳۶۳ سانتی متر طول و ۲۷۶ سانتی متر عرض حک شده است. این متن شامل ۳ قسمت میشود که نام و یاد خدا، مفاد وقف نامه، املاکی که وقف شده‌اند با خط ثلث بر روی آن نوشته شده است. این اثر در سال ۱۳۸۰ به شماه ۴۸۸۱ ثبت ملی رسیده است.
نقش برجسته گودرز دوم
نقش برجسته‌ای دیگر با نام گودرز دوم، با ۵.۴۴ متر طول و ۱.۳ متر عرض در قسمت شرقی نقش برجسته مهرداد دوم قرار دارد که قدمت آن به دوران اشکانی باز می‌گردد. در این نقش برجسته که پیروزی گودرز دوم بر مهرداد را نشان می‌دهد، سه سلحشور زره‌پوش دیده میشود که شاه در میان تصویر قرار دارد و نیکه تاج شاهی بر سرش می‌گذارد.
او با نیزه‌ای بر دست، در حال حمله به مهرداد، رقیب و مدعی تاج تخت است و پشت‌سر او نیز همراهی سوار بر اسب و نیزه بر دست ایستاده است. در این تصویر مهرداد از اسب به پایین افتاده است. به همراه این نقش برجسته کتیبه‌ای به خط و زبان یونانی نیز وجود دارد که در آن از گودرز با نام شاه شاهان، پسر گیو نام برده شده و مهرداد نیز تنها با لقب مهرداد پارسی معرفی شده است. نام این اثر نیز از سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد.
نقش برجسته بلاش
در حدود ۴۰۰ متری نقش برجسته گودرز، تخته سنگی چهارضلعی با ارتفاع ۲.۵ متری دیده میشود که در سه قسمت آن نقش‌های برجسته‌ای حجاری شده است. یکی از این نقش‌ها، تصویر “بلاش”، شاه اشکانی است که پیاله‌ای در دست چپ دارد و دست راست خود را به سوی آتشدانی دراز کرده است و چیزی به داخل آن می‌ریزد. روی بدنه این آتشدان ۹ سطر به خط پهلوی با مضمون معرفی بلاش حک شده است. نام این اثر تاریخی نیز از سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
غارهای محوطه تاریخی بیستون
درون محوطه بیستون چندین غار دیدنی وجود دارد.
غار شکارچیان
غار شکارچیان در دامنه کوه بیستون و بالای مجسمه هرکول قرار دارد. این غار ۳۵ متری پناهگاه موقت شکارچیان بوده که لاشه شکارشان به آنجا می‌آوردند و برای مخفی ماندن از دید حیوانات وحشی نیز از این غار استفاده می‌کردند. در غار شکارچیان، آثار بسیار زیادی از دوره پارینه سنگی میانی تا عصر کنونی پیدا شده است. از جمله این آثار می‌توان به ابزارهای سنگی، ابزارهای استخوانی، استخوان‌های جانوران، استخوان انسان نئاندرتال و سفال‌های دوران هخامنشی تا دوره فعلی اشاره کرد. نام این غار ازسال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
غار مَر خِر
مَر خِر، نام غار دیگری است که با ۲۷ متر طول در ارتفاع ۱۴۰۰ متری از سطح دریا و در شمال شرقی غار شکارچیان قرار گرفته است. قدمت آثار کشف شده‌ای نظیر تراشنده و تیغ‌های ضخیم سنگی به دوران پارینه سنگی میانه باز می‌گردد. ابزار سنگی و استخوانی، بقایای جانوری، زغال، سفال از دیگر آثاری هستند که در این غار کشف شده‌اند. نام غار مَر خِر از سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد.
غار مَر تاریک
غار مرتاریک با ۲۵ متر عمق و ۸۰ متر مربع مساحت در شمال غربی غار مَر خِر واقع شده است. قدمت آثار به دست آمده از مر تاریک به دوره پارینه سنگی می‌رسد و شامل استخوان‌های انسانی و جانوری. ابزار سنگی از سنگ‌های مختلفی همچون ژاسب، چِرت، کوارتزیت و یک نمونه سنگ آهکی.
غار مَر دودر
غار مردودر ۲۰ متر عمق و ۱۷۰ متر مربع مساحت دارد و با ۱۵۸۵ متر ارتفاع از سطح دریا، مرتفع‌ترین غار بیستون محسوب میشود. این غار در شمال شرقی غار شکارچیان قرار گرفته و قدمت آثار کشف شده در آن مانند ابزار و مصنوعات سنگی از جنس سنگ چرت، به دوره‌های پارینه سنگی میانی و جدید می‌رسد. این غار دو ورودی دارد و به همین جهت به آن مر دودر می‌گویند.
غار مَر آفتاب
این غار با ۲۶ متر عمق و ۱۵۶۵ متر ارتفاع از سطح دریا، در دامنه کوه بیستون و مابین غارهای مر تاریک و مر دودر قرار گرفته است. در بیشتر قسمت‌های غار، کف سنگی دیده میشود و به نظر می رسد مر آفتاب در دوره پارینه سنگی، یک اقامتگاه فصلی بوده است. آثار به دست آمده از این غار به دوره صنعت موستری تعلق دارند و از سنگ ژاسب و سنگ چِرِت ساخته شده اند.
تندیس هرکول
هرکول نام تندیسی است با طول ۱ متر و ۴۷ سانتی متر، که در دل کوه‌های بیستون تراشیده شده است. قدمت این مجسمه عظیم به ۱۵۳ سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد. هرکول در واقع یک استوره یونانی و نماد قدرت و شجاعت است. این مجسمه، فرد درشت و قدرتمندی را نشان می‌دهد که بر روی پهلوی چپ خودش لم داده است و در دست راستش پیاله شراب دارد و دست چپش را بر روی پای خود قرار داده است. در سال ۱۳۷۷، هنگامی‌که راه‌سازان مشغول تراشیدن کوه برای احداث جاده همدان به کرمانشاه بودند این مجسمه ارزشمند را کشف کردند.
در پشت این تندیس کتیبه‌ای از زمان سلوکیان به ابعاد ۴۳ در ۴۳ سانتی متر به زبان یونانی دیده میشود. کنار کتیبه‌ها نیز نقش‌هایی از درخت زیتون، کماندان و تیردانی آویزان و گرزی مخروطی شکل به چشم می‌خورد.
فرهاد تراش
فرهاد تراش که به نام‌های فراتاش، فرای تاش و تخت فرهاد نیز شهرت دارد، دیواره حجاری شده عظیمی با حدود ۲۰۰ متر طول و ۳۶ متر عرض است که در قسمت غربی نقش برجسته داریوش اول قرار دارد. در دامنه این اثر تاریخی، سکویی دیده میشود که در مقابل این سکو نیز دیواری به طول ۱۵۰ متر و ۴.۵ متر ارتفاع به چشم می‌خورد. در دو طرف این دیوار که با ملات گچ و باوک‌های سنگی تراشیده ایجاد شده است، چندین سکوی پله‌دار وجود دارد که از طریق بالا رفتن از آن‌ها دیوارها را می‌تراشیدند.
درباره فرهاد تراش، باورهای زیادی وجود دارد؛ برخی این دیوار را مربوط به دوره هخامنشی می‌دانند و بر این باورند که داریوش قصد نوشتن وصیت‌نامه خود را در آن داشته است. برخی دیگر از ایران‌شناسان آن را مربوط به دوره خسرو پرویز ساسانی می‌دانند. اما در این میان تخت فرهاد را بر اساس شعر نظامی به فرهاد کوهکن نسبت می‌دهند و بر این باورند که به جهت عشقی که به شیرین (همسر خسرو پرویز) داشته این کار را کرده است. نام این اثر تاریخی از سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سنگ های تراش خورده ساسانی
در دامنه کوه بیستون، در زمینی حدود ۷ کیلومتری، سنگ‌های تراش‌خورده‌ای مکعبی‌شکل دیده میشود که نمونه‌های شبیه به آن در پل بیستون، پل خسرو و فرهادتراش به کار رفته است که به سبک حجاران ساسانی تراشیده شده‌اند. این سنگ‌های تراشیده‌ی پراکنده و رها شده، شاید نشان از عدم تسویه با سنگ‌تراشان داشته باشد. نام این اثر تاریخی نیز از سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پرستشگاه و نیایشگاه مجموعه تاریخی بیستون
این مجموعه تاریخی دارای نیایشگاه و پرستشگاه می‌باشد.
نیایشگاه مادی
سکویی با ۱.۵ متر ارتفاع و ۷ متر طول و عرض، زیر کتیبه و نقش برجسته داریوش دیده میشود. این صفه که قدمت آن به دوران مادها باز می‌گردد با راهرویی به دو بخش تقسیم شده است. در مقابل آن دو پله جهت دسترسی به بخش‌های مختلف آن وجود دارد.
پرستشگاه پارتی
دو صفه‌ی سنگی که از طریق چندین پله‌ی ۸۰ سانتی متری کنده‌کاری شده در دل کوه به هم مرتبط می‌شوند، روبه روی نقش برجسته بلاش و در شمال نقش برجسته داریوش وجود دارد. در داخل صفه‌ها حفره‌های دایره‌ای شکی به عنوان آتشدان، جهت انجانم مراسم مذهبی تراشیده شده است.
بقایای شهر باستانی پارتی
محوطه‌ای با ۸۰۰ متر طول و ۳۰۰ متر عرض در قسمت شمال شرقی سراب بیستون و سنگ نوشته داریوش به چشم می‌خورد که قدمت آن به دوران اشکانیان باز می‌گردد. با آثار به دست آمده، به نظر می‌رسد این منطقه از بقایای یک شهر یا قلعه است که همزمان با آثار دیگر دوران اشکانی که در مجموعه بیستون وجود دارد، ساخته شده است.
پل‌های مجموعه تاریخی بیستون
پل خسرو
در ۲ کیلومتری جنوب غربی بیستون، رودخانه‌ای گاماسیاب قرار دارد. در زمان خسرو پرویز (دوره ساسانیان) بر روی این رودخانه پلی با طول ۱۵۲.۸۰ متر با نام خسرو ساخته شد. پل خسرو دارای ۱۰ پایه و ۹ دهنه است که جنس آن‌ها از ملات گچ و سنگ‌های تراشیده است. نام این پل که در واقع بخشی از سد ساسانی بیستون به شمار می‌رود در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل بیستون
در شرق کوه بیستون، رودخانه‌ای دینور واقع شده است. بر روی این رودخانه پلی با ۱۴۴ متر طول و ۷.۶۰ متر عرض، به نام پل بیستون که به پل صفوی، پل شاه عباسی، پل نادرآباد و پل دینور نیز شهرت دارد، قرار گرفته است. این پل با ۵ دهانه، از سنگ و ملات گچ ساخته شده است و قدمت آن به دوره ساسانیان باز می‌گردد. پل بیستون در قرن چهارم تکمیل و در دوره ایلخانی بازسازی و همچنین نمای آن در دوره پهلوی مرمت شد. نام این اثر از سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی ایران دیده میشود.
بناهای دفاعی مجموعه تاریخی بیستون
مجموعه تاریخی بیسنتون دارای دو بنای دفاعی با نام‌های دژ مادی و قلعه سراج است
دژ مادی
دژ مادی نام بنایی است که در شمال غربی بیستون در دامنه پارتی قرار گرفته است. در این دژ، برج و باروهای استوار و مستطیل شکلی ساخته شده است. از آنجایی‌که سفالینه‌های کشف شده در این دژ، به سفالینه‌های مادی گودین تپه و نوشیجان ملایر شباهت زیادی دارد؛ قدمت این سازه را به مادها نسبت داده‌اند. به اعتقاد برخی از مورخین، این بنا سکایه واتیش است؛ جایی‌که در آن داریوش گئومات مغ و همدستانش را از میان برد. طبق کاوش‌هایی که در سال ۱۳۸۱ انجام شد، آثاری از دوران مفرغ جدید، عصر آهن، هخامنشی، اشکانی و اسلامی در این دژ کشف شد.
قلعه سرماج
در توابع شهر هرسین، روستایی بانام سرماج قرار دارد که خانه‌های آن برروی باقی‌مانده قلعه سرماج بنا شده است. از این قلعه که قدمت آن به دوره ساسانیان می‌رسد؛ دیواره‌ی بزرگی باقی مانده که تنها ۳۷ متر از آن قابل رویت است. نمای بیرونی این دیواره از سنگ و داخل آن از ملات گچ ساخته شده است. برج‌های دفاعی متعددی در اطراف برج سرماج وجود داشته که فقط یکی از آن‌ها باقی مانده است و همچنین یک خندق نیز دور این برج دیده میشود.
کاروانسرای شاه عباسی
در مسیر قدیمی کرمانشاه به همدان، کاروانسرایی با وسعت شش هزار متر مربع به نام کاروانسرای عباسی قرار گرفته است. ساخت این کاروانسرا که مقابل فرهاد تراش واقع شده است در زمان شاه عباس آغاز و در زمان شاه سلیمان صفوی به دست شیخ علیخان زنگنه به پایان رسیده است.
ورودی این بنای تاریخی در سمت جنوبی آن قرار دارد و در هر سمت آن هفت طاق نما و دو سکوی سنگی دیده میشود. بعد از وارد شدن، هشتی صلیب شکلی به چشم می‌خورد و در مقابل صحنی قرار دارد که در بین هر ضلع آن ایوانی است. در هر ایوان نیز سه حجره با ایوانچه‌ای در مقابل آن وجود دارد.
کاروانسرای عباسی در طول زمان دارای کاربردهای متفاوتی بوده است. در زمان پهلوی از آن به عنوان انبار استفاده می‌شد و مدتی هم محل اقامت خانواده‌های بی‌بضاعت بوده است. بعد از انقلاب در حدود ۱۷ سال در اختیار امور زندان‌ها بود. پس از آن سازمان میراث فرهنگی آن را در اختیار گرفت. در حال حاضراین کاروانسرا به هتلی برای اقامت مسافران و گردشگران تبدیل شده است.
این بنا در سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
تپه نادری
یکی دیگر از بناهای مجموعه تاریخی بیستون ، تپه نادری است که در روستای نادرآباد، در ۲۰۰ متری غرب جاده بیستون به صحنه واقع شده است. قدمت این تپه با طول ۱۲۰۰ متر و عرض ۳۰۰ متر به هزاره دوم و سوم قبل از میلاد باز می‌گردد. با توجه به اینکه در قسمت غربی این تپه بقایای قلعه وجود دارد که متعلق به دوره نادرشاه افشار است از این رو نام این روستا نادرآباد و نام این تپه، تپه نادری است. با گسترش روستای نادرآباد، بخش عمده‌ای از این روستا تخریب شده است.
بنای ناتمام ساسانی و کاروانسرای ایلخانی
بنایی ناتمام متعلق به دوران ساسانی در میان دو اثر تاریخی دیگر، کاروانسرای عباسی و سراب بیستون دیده میشود.این بنا که در مقابل فرهاد تراش قرار دارد، دارای دو بخش شرقی با وسعت ۸۵ در ۸۰ متر مربع و بخش غربی با ۴۴ در ۵۵ متر مربع است که درگاهی آن‌ها را به یکدیگر متصل می‌کند. ورودی اصلی آن بخش شرقی است و بخش غربی آن حکم حیاط خلوت را دارد. جنس دیواره‌های این بنای ناتمام از سنگ و گچ و حجاری‌هایی روی آنن حک شده است.
در دوره ایلخانی، کاروانسرایی با ابعاد ۸۰ در ۸۵ متر بر روی این بنای ناتمام ایجاد شد که ورودی آن در سمت شرقی قرار دارد و در اطراف حیاط آن، ۶۴ اتاق مستطیلی شکل به چشم می‌خورد. در داخل این کاروانسرا مسجد کوچکی نیز وجود دارد. البته این کاروانسرا در همان دوران به دلیل زلزله تخریب شد. نام این اثر تاریخی از سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بنای ساسانی – ایلخانی
دیواری با ۵ متر ضخامت در قسمت جنوبی بیستون و سمت راست رودخانه گاماسیاب به چشم می‌خورد که متعلق به دوره ساسانی است. نمای بیرونی این دیوار از بلوک‌ها سنگی و نمای داخلی از سنگ و گچ تشکیل شده است. بخش جنوبی این دیوار قائم بر پل خسرو می‌باشد.
ساختمانی با ۳۰ متر طول و ۲۲ مت رعرض در دوره ایلخانیان بر روی ابن دیوار ساخته شد که از یک تالار، ۳ ایوان و ۱۳ اتاق تشکیل میشود که با آجرکاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری دوره ایلخانی تزیین شده است و باستان‌شناسان با بررسی سفال و کاشی‌های به کار رفته در آن ، این اثر تاریخی را کاخ شکار مقترترین شاه ایلخانی یعنی سلطان محمد خدابنده الجایتو، معرفی کرده‌اند.
سراب بیستون
سراب بیستون که از لحاظ شیمیایی دارای آبی، بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه است با ارتفاع ۱۳۲۰ متر از سطح دریا، در گذشته یکی از مهمترین اتراق‌گاه‌های بین راهی محسوب می‌شد. آثاری همچون نقش برجسته داریوش، مجسمه تماشایی هرکول، نقش برجسته‌های اشکانی، غار شکارچیان، پرستشگاه مادی و بقایای شهر پارتی در قسمت بالای این سراب و آثاری نظیر بناهای ناتمام ساسانی،کاروانسرای ایلخانی و کاروانسرای شاه عباسی در پایین این سراب قرار دارند
وجود این سراب و شرایط مناسب اطراف آن، یکی از دلایل اصلی زندگی و استقرار انسان‌ها در این سرزمین از دوره پارینه سنگی تا امروز بوده است. شاخه اصلی این سراب به سوی رود گاماسیاب و شاخه دیگری از آن به سمت کاروانسرا جاری است. نهر سراب در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
جاده شاهی
در بالای نهر سراب، جاده‌ای تاریخی وجود دارد که در گذشته یکی از پر رفت و آمدترین جاده‌ها محسوب می‌شد و همین امر رونق و آبادانی این منطقه را با ارمغان آورده بود. این جاده که به جاده شاهی نیز شهرت داشت در دوران ساسانی و صدر اسلام به عنوان راهی برای رسیدن به بین النهرین مورد استفاده قرار می گرفت. جاده شاهی منافع اقتصادی و نظامی فراوانی در دوران مختلف به ویژه دوره اشکانی به همراه داشت. در دوره اسلامی این جاده بخشی از شاهراه خراسان بزرگ به شمار می‌رفت که راه‌های مختلف تجاری و ارتباطی را به هم می‌رساند. وجودکاروانسراهای دوران ایلخانی و صفوی، تصدیقی بر این امر هستند.
گوردخمه برناج
در ۱۴ کیلومتری شمال غربی شهر بیستون و در ابتدای روستای برناج گوردخمه‌ای با نام گوردخمه برناج قرار دارد. ارتفاع کف تا سقف این گردخمه به حدود ۹۵ سانتی‌متر می‌رسد. بر بالای این گوردخمه، آب پُری وجود دارد که وظیفه آن، بیرون بردن آب باران در فصل بارندگی به سمت‌های مختلف و جلوگیری از تخریب گوردخمه بود. برخی قدمت این بنای تاریخی را به دوران ساسانی و برخی آن را متعلق به دوره اشکانی می‌دانند. این اثر تاریخی در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
کوه بیستون
در نزدیکی شهر بیستون کوهی لا همین نام قرار دارد که یکی از کوه‌های کوهستان پرآو است. سنگ‌نوشته و نقش برجسته‌های فراوانی روی دیواره‌های این کوه دیده می‌شودکه ارزش تاریخی بالایی دارند. و همچنین دیواره‌های این کوه با ۱۲۰۰ متر ارتفاع و ۵ هزار متر عرض، مرتع‌ترین دیواره سنگ‌نوردی ایران و پنجمین دیواره سنگ‌نوری جهان به شمار می‌روند. این بنای ارزشمن تاریخی یکی از پرطرفدارترین مکان برای سنگ‌نوردان است.
امکانات مجموعه بیستون
در مجموعه تاریخی بیستون امکاناتی جهت رفاه حال گردشگران در نظر گرفته شده است که در این میان می‌توان به پارکینگ، سرویس بهداشتی، زمین بازی کودکان، غرفه صنایع دستی و خرید سوغات و رستوران اشاره کرد.
سخن پایانی
در این مقاله سعی کردیم اکثر آثار ارزشمند مجموعه تاریخی بیستون را معرفی کنیم؛ با سفر به کرمانشاه حتما از این گنجینه تاریخی و تمام عیار دیدن کنید و از دیدار با این آثار ارزشمند لذت ببرید.
شما تا کنون به کرمانشاه و منطقه بیستون سفر کرده‌اید؟
کدامیک از آثار مجموعه تاریخی بیستون نظر شما را بیشتر از آثار دیگر به خود جلب کرده است؟
به نظر شما آیا مراقبتی که شایسته و برازنده این مکان باستانی و گران‌بها است صورت گرفته یا خیر؟
نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.