سرزمین ایران با تاریخ ۷۰۰۰ ساله خود میراث‌دار تاریخی است که روزگاری از یونان تا چین را تحت سیطره خود داشته است. ایران سرگذشتی چندلایه و پیچیده در هزار توی سلسله‌ها و دودمان‌های مختلف حاکم در اعصار مختلف تاریخی دارد که هر کدام تاثیرات به سزایی در شکل گیری ایران امروزی داشته‌اند. از همین رو ایران مملو از جاذبه‌های تاریخی شده است که می‌توانند جاذبه‌های توریستی درآمدساز و زمینه‌ساز سفرهایی به یاد ماندنی به شمار روند. در میان این جاذبه‌های تاریخی، ۱۰ عدد از شاهکارهای معماری ایرانی که دارای ارزش معماری و تاریخی برجسته‌تری بوده‌اند را در این مقاله فهرست کرده‌ایم. این ۱۰ بنا یادگار ملموس و به جای مانده از تمامی این سلسله‌ها و حاکمان گذشته است که می‌توان با تلنگری در سرگذشت این مکان‌ها، بخشی از تاریخ این سرزمین را نیز مرور کرد.
۱- مسجد امام (شاه) – اصفهان
در بسیاری از راهنماهای توریستی که در مورد ایران منتشر می‌شوند، مسجد امام در صدر فهرست دیدنی‌های کشور جای گرفته‌است. فضایی پوشیده از کاشی‌های لاجوردی و زرد رنگ که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. این که این مسجد در صدر فهرست ما (و بسیاری از فهرست‌های دیگر) آمده است قطعا دلایل خاص خود را دارد. یکی از این دلایل، شگفتی‌های بی پایان این مسجد است، به طوری که می‌توانید یک روز کامل را در محیط این مسجد قدم بزنید، در مورد جزییات آن صحبت کنید و اسرار جدیدی از معماری آن کشف کنید، بی آنکه خستگی را احساس کنید. دلیل دیگر اما تجربه بی نظیر ایستادن در زیر گنبد اصلی آن است. زیر گنبد و نقطه‌ای درست در وسط آن، مربع کوچکی را مشاهده می‌کنید که رنگ آن با رنگ دیگر سنگ‌فرش‌های مسجد متفاوت است. بر روی آن سنگ می‌بایست بایستید و صحبت کنید تا تجربه‌ی بازتاب صدای‌تان، یکی از شگفت‌انگیزترین لحظات سفر شما به اصفهان را ایجاد کند.
۲- عالی قاپو – اصفهان
به معنای واقعی کلمه عالی قاپو را با لایه‌های زمان و معماری ساخته‌اند. در بازدید از بنای عالی قاپو ابتدا با یک ورودی مکعبی شکل و جمع و جور مواجه می‌شوید. در پس این ورودی و در طبقه بالای ساختمان، با تالار موسیقی، و سپس ایوان اصلی که رو به میدان نقش جهان بنا شده‌اند مواجه می‌شویم. ایوان اصلی با ۱۸ ستون چوبی تزیین شده است و این ستون‌ها علاوه بر جنبه‌ی زیبایی، وظیفه نگه‌داشتن سقف چوبی ایوان را نیز بر عهده دارند. در دوره سلسله صفوی و در زمان سلطنت شاه عباس، از این بنا به منظور پذیرایی و سرگرمی میهمانان شاه استفاده می‌شده است. شکی نیست که میهمانان شاه نیز همانند ما با دیدن تزیینات و ظرافت‌های موجود در اتاق‌ها حیرت می‌کردند.
۳- مسجد نصیر الملک – شیراز
اگر در هنگام سفر قرار باشد فقط یک بار صبح خیلی زود بیدار شوید، آن یک بار را خرج رفتن به مسجد نصیر الملک شیراز (معروف به مسجد صورتی) کنید. نشستن در سکوتی دلپذیر مادامی که خورشید نورش را از طریق شیشه‌های رنگی پنجره‌های مسجد به داخل می‌فرستد و کم کم بالا می‌آید، تجربه‌ای وصف ناشدنی است. مشاهده طلوع آفتاب در مسجد نصیر الملک یک مزیت دیگر هم دارد و آن این است که شما از دست توریست‌هایی که دوربین به دست به مسجد می‌آیند و دائم با هم پچ پچ می‌کنند، در امانید. فضای روحانی و ساکت صبحگاهی این امکان را در اختیار شما تا بتوانید به دور از هیاهوی زندگی روزمره، لحظاتی را با خود خلوت کنید. اگر فکر می‌کنید که تا آینده‌ی نه چندان نزدیک نمی‌توانید به شیراز سری بزنید، می‌توانید با استفاده از این تصویر ۳۶۰ درجه، به طور مجازی قطره‌ای از دریای لذت حضور در فضای این مسجد را تجربه کنید.
۴- کاخ گلستان – تهران
کاخ گلستان در زمان شاه عباس صفوی پایه گذاری شد و با گذشت زمان از آن دوره تا زمان شروع سلطنت قاجاریه دست‌خوش تغییرات بسیاری گردید، ولی شکل امروزی یکی از بناهای عهد آقا محمد خان قاجار است که ساخت آن از سال ۱۱۷۶ تا ۱۲۱۳ شمسی به طول انجامیده است. تالار سلام، تالار آیینه، شمس العماره، عمارت بادگیر و کاخ ابیض از جمله ساختمان‌های موجود در مجموعه‌ی کاخ گلستان است. متاسفانه بخشی از ساختمان‌های تاریخی این مجموعه توسط رضا خان و با این دلیل که معماری قدیمی تهران نباید مانعی برای گسترش مدرنیته شود از بین رفته است.
۵- تخت جمشید – شیراز
در شاهنامه فردوسی آمده است که جمشید پادشاهی عادل و خوش طینت بود، بذر رسم نوروز را کاشت و ۷۰۰ سال بر ایران حکومت کرد و تخت شاهی او را دیوان حمل می‌کردند. تخت جمشید، پایتخت تشریفاتی هخامنشیان در ۲۵۰۰ سال گذشته در ۶۰ کیلومتری شمال شیراز قرار گرفته است و کمتر کسی پیدا می‌شود که قصد سفر به شیراز را داشته باشد ولی خیال بازدید از این مجموعه در سر وی نباشد. سرگذشت تخت جمشید بیش از هر موضوع دیگری بر اهمیت تخت جمشید می‌افزاید. در نزدیکی تخت جمشید نقش رستم آرامگاه داریوش، خشایارشا و اردشیر قرار دارد.
۶- یزد
یزد پر است از خانه‌های یک طبقه ساخته شده از کاه و گل، در دل کوچه‌های باریکی که هزارتویی به نام یزد را می‌ساخته‌اند. بافت قدیمی یزد از این رو به صورت تو در تو طراحی شده است که مهاجمان این شهر را دچار سردرگمی کنند و بتوانند آن‌ها را شکست دهند. اکثر از خانه‌های بافت قدیمی یزد در دل حیاط خود یک حوض کوچک دارند که در دل تابستان هوا را دلپذیرتر می‌سازد. اعیان و طبقه‌ای که از رفاه اجتماعی بیشتری برخوردار بوده‌اند نیز خانه‌هایشان را به بادگیر مجهز می‌کردند و به این صورت هوای تازه و خنک را در تابستان به اندرونی هدایت می‌کرده اند. جاذبه دیگر یزد که پشت بام‌های این شهر است. گنبد‌های کوچک و بادگیرهایی که هر کدام سراغ باد را از یک سو می‌گیرند، شگفتی دیگری را نه بر روی زمین، بلکه بر روی بام‌های یزد ایجاد کرده است.
۷- نقش رستم – شیراز
در ۶٫۵ کیلومتری شمال غربی تخت جمشید، آرامگاه ابدی چند تن از پادشاهان هخامنشی را می‌توانید پیدا کنید که در دل کوه کنده‌کاری شده است. متاسفانه حوادث تاریخی، از جمله حمله اسکندر، به بخش‌هایی از این مقبره‌ها آسیب زده است؛ ولی کماکان شکوه و عظمت این مقبره‌ها پا برجا باقیست. توصیف کاری که بیش از دو هزار سال پیش، سنگ‌تراش‌های ایرانی برای به یادگار ماندن یاد پادشاهانشان انجام داده‌اند، غیر قابل وصف است. درست در مقابل آرامگاه داریوش دوم، ساختمان سنگی مکعب شکلی قرار گرفته است که کعبه زرتشت نامیده می‌شود. به احتمال قوی، کعبه زرتشت یکی از مکان‌های مقدس و معابد ایرانیان باستان بوده است.
۸- خانه قوام – شیراز
در سفر به شیراز و پس از بازدید سحرگاهی از مسجد نصیر الملک، درست وقتی که آن توریست‌های دوربین به دست کم کم سر و کله‌شان داشت پیدا می‌شد، می‌توانید تا خانه تاریخی قوام پیاده بروید. بنای این خانه بین سال‌های ۱۲۵۸ – ۱۲۶۵ شمسی ساخته شده است. خانه قوام با آینه‌کاری و کاشی‌کاری خیره‌کننده خود مشهور است.
۹- برج خاموشان – یزد
به باور زرتشتیان دفن جسد انسان موجب به آلودگی کشاندن عنصر پاک خاک می‌شود. برج خاموشان در ۱۵ کیلومتری جنوب شرق و در حوالی منطقه صفائیه، بر روی کوهی به نام کوه دخمه بنا شده است تا به آسمان نزدیک‌تر باشد. زرتشتیان جنازه‌های مردگان خود را در این برج قرار می‌دادند تا خوراک پرندگان و دیگر جانوران شوند و سپس استخوان‌های باقی‌مانده را در چاهی در وسط این برج می‌ریخته‌اند تا تجزیه شوند. برج خاموشان در زمان محمدرضا شاه و از اواسط دهه ۴۰ شمسی، به واسطه فرمان دولتی مبنی بر اجباری بودن دفن مردگان و ممنوعیت استفاده از دخمه‌ها، دیگر مورد استفاده قرار نگرفته است. در کنار این برج بقایای روستایی دیده می‌شود که تقریبا در زیر خاک مدفون شده است.
۱۰- پل خاجو – اصفهان
۳۵۰ سالی از عمر آن می‌گذرد و به دستور شاه عباس صفوی بنا شده است. ساختمان میانی آن بیگلر بیگی نام دارد و محل اقامت شاه و خانواده همایونی بوده است. معماری و کاشی کاری‌های پل خاجو این پل را تبدیل به یکی از زیباترین پل‌های عصر خود کرده بوده است. در میان هر دو ضلع شرقی و غربی پل اتاقک‌هایی کاشی‌کاری و تزیین شده قرار دارد که به آن‌ها شاه‌نشین گفته می‌شود. پل خاجو علاوه بر زیبایی، امکان استفاده به عنوان بند و سد را نیز داشته است و از این قابلیت به منظور ایجاد دریاچه مصنوعی و برگزاری مسابقه‌های قایق‌رانی و شنا به منظور سرگرم کردن شاه و درباریان استفاده می‌شده است. متاسفانه امروزه زاینده‌رود در بیشتر مواقع سال خشک است.
شما بگویید؛ کدام یک از این بناهای ذکر شده را از نزدیک دیده‌اید یا برنامه دیدن آن‌ها را دارید؟ اگر شاهکاری از تاریخ معماری ایران سراغ دارید که در این فهرست جا افتاده است به ما بگویید تا حتما آن را معرفی کنیم.