گرگان, شهری با تمدن شش هزار ساله و زادگاه آقا محمد خان قاجار. شهر گرگان همواره نقش مهمی در شکوفایی فرهنگ و تمدن ایران داشته است؛ بنابراین، در دوران صفوی به عنوان دار المؤمنین (خانه مؤمنان) شناخته شد. این شهر زیبا و تاریخی یکی از مهمترین مراکز توریستی استان گلستان محسوب می شود و دارای آثار تاریخی و طبیعی بسیاری است. ساختار تاریخی شهرستان گرگان یکی از منحصر به فرد ترین سازه های تاریخی در شمال ایران است , که در تاریخ ۱۶ سپتامبر سال ۱۹۳۱ به عنوان چهل و یکمین بنای تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. و ما در اینجا به معرفی نه جاذبه تاریخی شهر گرگان خواهیم پرداخت.
با آراد مگ همراه شوید تا بیشتر با جاذبه های تاریخی شهر گرگان ، این شهر زیبا و نگین استان گلستان آشنا شویم.
تاریخچه :
گرگان از شهرهای شمالی ایران است، آب و هوای معتدل دارد، هرچند تابستانهای آن نسبتاً گرم و شرجی است. اقلیم منطقه بسیار گوناگون و متنوع است و کوه، جنگل و چمنزار، جلگه و دشت، بیابان و شوره‌زار، دریا و خلیج، رودخانه و تالاب و زمین کشاورزی را شامل می‌شود . شهر گرگان و منطقه پیرامونش که از نیمه سال ۱۳۷۶ شمسی پس از شصت سال تلاش به صورت رسمی به استان گلستان موسوم شده از یکم دی ماه ۱۳۱۱ شمسی به دستور رضا شاه پهلوی تاکنون به نام گرگان و دشت شهرت داشته است .
در زبان پهلوی منطقه گرگان را ورکان یا ورکانه و در زبان یونانی هیرکانیا (Hyrcania) و در زبان عربی جرجان می گفتند.
گرگان در طول تاریخ
گرگان طی دوره‌های تاریخی بیشتر به عنوان شهرستانی در ایالت پارت به‌شمار می‌آمد . و گاه بخشی از طبرستان شمرده می‌شد. مرکز شهر گرگان کهن (در نزدیکی گنبد کاووس امروزی) در زمان حمله مغول ویران شد و مرکز منطقه گرگان به شهر استرآباد منتقل شد. زبان مردم منطقه گرگان در سده‌های گذشته گویشی از ریشه زبان پارتی بود. نمونه‌هایی از گویش قدیم گرگانی در نوشتارهای فرقه حروفیه به‌جا مانده است.
در سده دهم میلادی که منطقه گرگان از مراکز بازرگانی و فرهنگی منطقه شد نفوذ زبان فارسی به‌ویژه از سوی خراسان در گرگان افزایش یافت و در همین سده در شهر گرگان (نزدیک گنبد گاووس امروزی) زبان فارسی جای زبان گرگانی را گرفت. استرآباد زبان گرگانی را حفظ کرد تا اینکه در دوره بین سده‌های ۱۵ تا پیش از آغاز سده ۱۹ میلادی این زبان به‌طور کل منقرض شد و جای خود را در استرآباد و پیرامون نیز به فارسی و در بخشی از گنبد کاووس و ترکمن‌صحرا به ترکمنی داد.
گرگان پس از ورود اسلام به ایران
با ورود اسلام و در سده‌های آغازین آن، ایالت طبرستان جایگاه ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشت. شهرهای جرجان و استراباد از این ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود.
عنصرالمعالی کیکاوس (از واپسین امیران آل زیار و نگارنده کتاب قابوسنامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات در صرف و نحو و معانی و بیان عربی) در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش مهمی داشتند. قابوسنامه را مجموعه تمدن اسلام پیش از مغول نام نهاده‌اند.
در دانش پزشکی نیز این منطقه سهم عمده‌ای در جهان اسلام داشته است. ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی (نویسنده دایره‌المعارف ذخیره خوارزمشاهی) از این سرزمین بوده‌اند. میرداماد و میرفندرسکی نیز از این منطقه برخاسته‌اند.
نخستین چاپخانه سربی نیز در گرگان و در ۱۳۰۷ تأسیس شد.
شهر گرگان کهن(در نزدیکی گنبد کاووس امروزی) در زمان حمله مغول ویران شد و مرکز منطقه گرگان به شهر استرآباد منتقل شد.زبان مردم منطقه گرگان در سده های گذشته گویشی از ریشه زبان پارتی بود. نمونه هایی از گویش از گویش قدیم گرگانی در نوشتارهای فرقه حروفیه به جا مانده است.
وقتی که زبان گرگانی از بین رفت…
در سده دهم میلادی که منطقه گرگان از مراکز بازرگانی و فرهنگی منطقه شد نفوذ زبان فارسی به ویژه از سوی خراسان در گرگان افزایش یافتو در همین سده در شهر گرگان (نزدیک گنبد کاووس امروزی) زبان فارسی جای زبان گرگانی را گرفت. استرآباد زبان گرگانی را حفظ کرد تا اینکه در دوره بین سده های ۱۵ تا پیش از ۱۹ میلادی این زبان به طور کل منقرض شد و جای خود را در استرآباد و پیرامون به فارسی و در بخشی از گنبد کاووس و ترکمن صحرا به ترکمنی داد.
استرآباد در زمان قاجار پایگاه این طایفه بود و دارای اهمیت مذهبی شد و دارالمؤمنین لقب گرفت.جمعیت شهر گرگان مطابق سرشماری سال ۱۳۹۰ خورشیدی ۳۵۰ هزار نفر و جمعیت شهرستان گرگان نیز بیش از ۴۶۲ هزار نفر بوده است.
۹ جاذبه های تاریخی شهر گرگان :
حال سری به گوشه و کنار شهر میزنیم تا با این جاذبه ها آشنا شویم.
دیوار بزرگ گرگان:
دیوار بزرگ گرگان که به دلیل آجرهای قرمز مورد استفاده در ساخت آن نیز به عنوان دیوار سرخ یا مار سرخ شناخته می شود و در برخی از کتب تاریخی و سفرنامه ها با نام های ، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی، قزل ئیلاق، قزل آلانگ و آلان از آن یاد شده است . این دیوار ساختار دفاعی باشکوهی است که در دوران ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) ساخته شده است.
دیوار بزرگ گرگان تقریبا ۱۹۵ کیلومتر و ۶ تا ۱۰ متر عرض دارد وبا مصالح آجر به رنگ سرخ ساخته شده است . و از کوه های شمال شهر گنبد کاوس تا سواحل دریای خزر گسترش می یابد. بیش از ۳۰ قلعه در امتداد دیوار وجود دارد که برای حفاظت از کشور در برابر حملات قبایل شمالی، به ویژه هون های سفید آسیای مرکزی، احداث شده است. دیوار بزرگ گرگان به عنوان یک میراث ملی در سال ۱۹۹۹ ثبت شد.
این اثر در طول مسیر خود دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، قلعه های متصل به دیوار، کوره های آجر پزی، سد خاکی، کانال آبرسانی و قلعه شهرهای مجاور دیوار در ضلع شمال و جنوب دیوار گرگان است که از لحاظ استحکامات و ساختار دفاعی آن از دیوار چین پیشرفته تر است.
امروزه بقایای دیوار گرگان از کرانه های شرقی دریای کاسپین(مازندران) تا ارتفاعات و دره های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه (پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو کوچک، در شمال شرق شهرستان کلاله) قابل مشاهده است. از منظر جغرافیای سیاسی نیز این اثر در حوزه شهرستان های کلاله، گنبد کاووس، آق قلا و گمیشان قرار دارد.
کاخ آقا محمد خان قاجار:
گرگان یا استرآباد قدیم خاستگاه اصلی قاجاریه بود. از این‌رو در زمان حکومت قاجاریه، به‌عنوان یکی از شهرهای اصلی ایران، آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. گرگان علاوه بر اینکه یکی از مراکز قدرت قاجاریه محسوب می‌شد، دارای موقعیت استراتژیک تجاری نیز بود. دقت در تجارت و روابط اقتصادی خارجی دولت قاجاریه نشان می‌دهد که در این زمان، بیشترین روابط تجاری با روسیه بوده است. استرآباد به‌عنوان شهر مرزی ایران، واسطه چنین ارتباطی بوده است.
کاخ آقا محمدخان قاجار در مقابل دبیرستان ایرانشهر در خیابان کاخ گرگان قرار دارد. این آثر در فهرست آثار ملی ایران در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۲۸۸ ثبت شده است. کاخ آقا محمدخان قاجار بخش های مختلفی از قبیل خانه دارالاماره، دارالحکمه، خانه کلاه فارابی عباس خانی و سلسیان خانی .
کاخ اقامحمد خان قاجار، به دستور شخص شاه، در سال ۱۱۵۶ خورشیدی در باغ عباس‌خانی شهر گرگان ساخته شد. زمین‌هایی که کاخ آقامحمدخان قاجار در آن بنا شده بود در دوره صفویه توسط حکومت برای احداث دولتخانه خریده شده بود و بناهایی از آن زمان در این زمین‌ها احداث شده بود. بنابراین می‌توان گفت که این محدوده شامل زمین‌های دولتی حکومت‌های پیش از قاجاریه بود که به دست آقامحمدخان قاجار رسیده بود. پس از به قدرت رسیدن آقامحمدخان این مکان به جمع‌آوری نیروهای نظامی قاجاریه تبدیل شده و بعدها کاخ آقامحمدخان در آن ساخته شد. پس از سقوط حاکمیت قاجار و روی کار آمدن پهلوی‌ها، پهلوی اول کاخ خود را در چند صدمتری کاخ آقامحمدخان بنا کرد .
کاخ موزه گرگان:
در اواسط قرن بیستم، پهلوی اول یک پیشکسوت صفوی را برای ساختن کاخ دو طبقه ای به کار گرفت .
معرفی بنای کاخ موزه:
کاخ اختصاصی گرگان در مرکز شهر گرگان در محوطه پارک شهر واقع شده ودر اوایل دوران پهلوی اول در این شهر احداث گردید .از بناهای هم زمان با این کاخ می توان به ساختمان شهرداری شهربانی اداره ثبت احوال اداره پست دادگستری دارایی مدرسه ایرانشهر وسر درپادگان اشاره کرد که غیر از بنای دادگستری بقیه ساختمان ها از نظر پلان شبیه یکدیگر ند .
این بنا که برروی بقایای ساختمانی متعلق به دوره صفوی احداث شده وزیر بنای هر طبقه آن ۵۳۰متر مربع است که مجموعادر دوطبقه دارای ۱۰۶۰متر مربع است .این بنا به سبک اروپایی با سقف شیروانی وشبیه کاخ میان واقع در بندر انزلی است .تزیینات داخلی آن درگذشته گچبری های الوان بوده که زیبایی خیره کننده ای داشته است .
این کاخ به منظور استراحتگاه خانواده پهلوی در موقع سفر به گرگان احداث شد . افتتاح رسمی موزه گرگان در فروردین ماه سال ۱۳۴۳خورشیدی هم زمان با افتتاح محوطه پارک شهر کتابخانه قرائتخانه وایستگاه راه آهن گرگان همراه بود .
در ابتدا این موزه با چیدمان ۳۷قلم شی فرهنگی تاریخی توسط محسن پیرامون کار خود را آغاز نمود وتا پایان سال ۱۳۶۱ خورشیدی تعداد اشیاء آن به ۱۵۲ قلم رسید موزه گرگان که در محل کاخ اختصاصی راه اندازی شد بیست وچهارمین موزه در کشور واولین موزه شمال کشور (در بین استان های گیلان مازندران وگلستان) بود. در سال ۱۳۶۱خورشیدی این موزه به دلایل نامعلوم ونامشخص تعطیل شد وقمست عمده ای از اشیاء آن ا از هزاره پنجم ٔ .م تا دوره اسلامی به مرکز استان مازندران(ساری)انتقال داده شد .
این موزه با تغییرات چندی دوباره بازگشایی شد . بازگشایی این موزه در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۸ خورشیدی صورت گرفت وشامل دو بخش معرفی مشاهیر واشیای سلطنتی است
بخش مشاهیر:
این قسمت در طبقه همکف وشامل دوسالن است که درآن تندیس علما دانشمندان وفرهیختگان گرگان ازجمله :فخرالدین اسعد گرگانی میرداماد میر فندرسکی استاد محمد رضا لطفی استاد حجت آلله شکیبا و….به نمایش گذاشته شده وبه همگان معرفی می گردد
بخش اشیای سلطنتی:
این بخش شامل یک سالن بزرگ یک سالن نشیمن وسه اتاق است که شامل اشیاءولوازم تخت خواب مبلمان و…که متعلق به کاخ بوده است در سالن های بزرگ این بخش ویترین هایی جهت نمایش لوازم ظروف کریستال وچینی مجسمه ها و… مربوط به کاخ به نمایش در آمده ودر سالن نشمین مبلمان میز کنسول وکمد های دیواری وآیینه ها قرار دارند همچنین در اتاق ضلع شمال شرقی کاخ تخت خواب میز کنسول آباژور و…به نمایش گذاشته شده ودر دواتاق ضلع جنوبی شرقی نیزمبلمان میز و…گرفته اند.
موزه گرگان:
پیشینه موزه باستان شناسی گرگان در مکان فعلی به سال ۱۳۵۵ باز می گردد که به عنوان موزه سنگ قبر افتتاح شد و در بهمن ماه سال ۱۳۶۷ با افزودن اشیاء باستان شناسی به صورت« موزه باستان شناسی» در آمد. در این موزه تاریخ و تمدن مردم دشت گرگان از هزاران سال پیش تا کنون،در معرض بازدید علاقه مندان قرار گرفته است.
این موزه در آغازین گام تحت عنوان موزه سنگ نوشته مدنظر بوده است و با این اندیشه نیز پایه ریزی گردید , که به مرور زمان با توجه به وجود اشیائ تاریخی فرهنگی واشیائ مردم شناسی همراه با کاربری اداری به بخشهای باستان شناسی و مردم شناسی نیز تخصیص یافت.
بخش سنگ نوشته
در دور تادور حیاط سرسبز موزه، سنگ قبر هایی از قرن هشتم تا دهم هجری قمری تماشاگران را به دیدار می طلبد . عمده ترین سنگها از نوع ریشه ای، گهواره ای و… است که بر روی سنگ ها عموما آیاتی از کلام الله مجید، صلوات کبیر، احادیث، اشعار و نام متوفی همرا ه با شغل وپیشه و تاریخ فوت نقر گردیده اند. سنگها به شیوه های گوناگون تزئین شده اند که از مهمترین آن می توان نقوش محرابی و تزئینات مقرنس و طرح های اسلیمی را نام برد.
بخش باستانشناسی
اسلاف هوشمند ما در روند تاریخ یادگارهایی برایمان به ارمغان نهادند که مبین جلوه های زیبای زندگی آنهاست، آنان که فراتر از زمان خود اندیشه کرده و در رفع نیازهای روزمره جامعه خود همزمان و با نگرشی به خواسته های زیبا پسندانه و با آهنگی کاملا اندیشمندانه ودر عین حال موزون به سوی تکامل گام برداشته اند و امروزه پس از گذشت هزاره های تاریخ، جلوه هایی از دستمایه زیست پر افتخار آنان زینت آرای این بخش گردیده است.
موزه صنایع دستی گرگان یا خانه امیر لطیفی:
خانه امیر لطیفی یا موزه صنایع دستی گرگان در بافت قدیم گرگان، خیابان امام خمینی جنب مسجدجامع و بازارچه سنتی نعلبندان قرار گرفته است. این بنا به مساحت ۹۵۶ متر مربع بنایی است دو طبقهبا سقف کاشی و گچکاری (پنجره های رنگارنگ چوب و چوب) حاوی موزه ای از موزه های محلی و مانکن های محلی است.که در اواخر دوره قاجار توسط مرحوم مهدی خان ملک به عنوان منزل مسکونی ساخته شده بود و دارای دوبخش هسته اصلی بنا و بخشهای خدماتی است.
خانه باقری ها:
با مساحت سه هزار مترمربع و زیربنای یک هزار و ۵۵۵ مترمربع، ۷ حیاط، ۴۲ اتاق و چهار در دارد. موقعیت قرارگیری بنا در بافت قدیم گرگان که از شرق به راسته بازار نعلبندان و مسجد جامع و از شمال و شمال غرب به مجموعه تاریخی تقوی و امامزاده نور منتهی می شود به ارزش بنا افزوده است.
خانه باقری با بیش از ۱۵۰ سال قدمت، نمونه ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در گرگان به شمار می رود. عمرانی رکاوندی بیان داشت: این مجموعه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعه ای ساخته شده است که حیاط های تقریبا غیرهندسی و متعدد، در آن نقشی برجسته سازی می کنند.
مصالح به کار رفته در مجموعه باقری متنوع هستند و چوب، سفال، آجر، خشت، کاهگل، سنگ، گچ و شیشه عمده این مصالح را تشکیل می دهند، اما اوج هنرنمایی معماران و آفرینندگان بخش های مختلف بنا در عناصر چوبی مشاهده می شود.
درها، پنجره ها، نرده ها و شیرسرها اجزایی از بنا هستند که نهایت ظرافت و هنرمندی در خلق زیبا و کارآمد آنان به چشم می خورد و در واقع هر کدام به تنهایی اثری هنری و ارزشمند هستند.
خانه تقوی ها:
این مجتمع باشکوه ساختمان های تاریخی دفتر فرهنگی گردشگری گلستان میراث را اداره می کند.
مسجد جامع گرگان:
این مجتمع ساخته شده درقرن پانزدهم در اطراف یک چهارچرخ در بازار شلوغ و تاریخی نعلبندان قرار گرفته است . و دارای پورتال آبی رنگ، بخش هایی از سقف کاذب سنتی و مناره محدود مازندارانی است.
ساختمان اصلی مسجد، بویژه مناره قدیمی آن، مربوط به دوران سلجوقی است . این مسجد دارای یک حیاط مرکزی در چهار طرفه و چهار تختخواب است و دکوراسیون ویژه آن نتایج بازسازی در دوره های بعد است. برخی معتقدند که محراب مسجد به شرق می رسد، احتمالا مسجد برای مسلمانان سنی ساخته شده است.
بازار نعلبندان:
در انتهای مقاله جاذبه های تاریخی شهر گرگان باید به بازار نعلبندان اشاره کنیم. بازار باستانی گرگان یا بازار نلبندان در بافت قدیم گرگان در فاصله میان میدان میرکریم تا میدان سه گانه میرکریم و میدان قیصریه واقع شده است. لازم به ذکر است که بیشتر مکان های تاریخی و دیدنی گرگان در منطقه این بازار قرار دارند . در بافت قدیم گرگان، ساختمان های مذهبی تاریخی، مخازن، خانه ها و خانه های انبار نیز وجود دارد.
