جیرفت، چون پیرزنی فرتوت روزهای سختی را میگذراند و مردم تنگ دست روستا در اثر خشکسالی به ستوه آمده بودند تا اینکه بارانی ناگهانی و سیل آسا پرده از گنجهای پنهان در دل این سرزمین برداشت و سرنوشت مردم این منطقه را به شکل دیگری رقم زد. با ما در آراد مگ همراه باشید تا با تمدن جیرفت و آثار شگفت انگیز پنج هزار ساله این سرزمین اشنا شویم.
مختصری در مورد جیرفت
در جنوب شرقی ایران، شهرستان جیرفت با ۱۸۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت، بخشی از خاک استان پهناور کرمان را به خود اختصاص داده است. این شهرستان از شرق با سیستان و بلوچستان و از غرب با شهرستانهای بافت و سیرجان همسایه است. شهرستان بم و جبال بارز و ساردوئیه شمال و شمال شرق را پوشش داده و با استان هرمزگان در جنوب هم مرز است. جیرفت با شهر کرمان حدود ۲۴۰ کیلومتر فاصله دارد.
این شهرستان دو نوع آب و هوا دارد. درمناطق مرتفع و کوهستانی آن آب و هوا سرد است و در بخش جنوبی آب و هوای گرم و مرطوبی دارد. این تنوع اب و هوایی کشت هردو نوع محصولات گرمسیری و سردسیری را برای این منطقه مهیا کرده است و وفور درختان مرکبات و نخلستانهای خرما با فاصله کمی از یکدیگر مناظر شگفتی را در پاییز و خصوصا زمستان در این منطقه خلق میکنند.
نقش هلیل رود در تمدن جیرفت
منبع اصلی آب این منطقه از رودخانه هلیل رود تامین میشود. این رودخانه از چهار کوه به نامهای بافت، لاله زار، هزار و بهر آسمان سرچشمه میگیرد و در مسیر شمال غرب به جنوب شرق جریان مییابد و پس از سیراب کردن بخشهایی از زمینهای جیرفت و رودبار با ریختن به باتلاق جازموریان پروندهاش بسته میشود.
این رودخانه ۴۰۰ کیلومتر طول داشته و حوزه آبریز آن حدود ۸۴۰۰ کیلومتر مربع است. هلیل رود با تامین بخش بزرگی از آب منطقه، شرایط شکل گیری تمدنهای بزرگی را از گذشته های دور در این محدوده جغرافیایی فراهم کرده است. البته نمیتوان نقش کوههای بلند با معادن گوناگون از مس و سنگهای قیمتی چون فیروزه، عقیق، لاجورد و سنگ صابون به همراه دشتهای حاصلخیز را که از اصلی ترین دلایل شکل گیری تمدن کهن جیرفت در شرق باستان بودند را نادیده گرفت.
داستان کشف تمدن جیرفت از کجا آغاز شد؟
ماجرا از اینجا شروع شد که پس از دوسال خشکسالی، بارانی سیل آسا در سال ۱۳۸۰ زمین تشنه را سیراب کرد و با شستن خاک، پرده از اسرار هزاران ساله این سرزمین برداشت.
بارش شدید باران، خاک را کنار زد و آثار و اشیاء نفیسی را که سالها در دل خاک پنهان بودند آشکار کرد.
نخستین بار یکی از روستائیان هنگام عبور از حاشیه هلیل رود با ظرفی روبه رو شد که از جنس سنگ بود و شکل و شمایل آن حکایت از تاریخی بودن آن داشت.
مرد روستایی آنچه را که دیده بود برای اهالی تعریف کرد و آنها نیز که روزگار سختی را در خشکسالی و تنگدستی سپری کرده بودند این اتفاق را به فال نیک گرفته و گشایشی از سوی خداوند دانستند.
با توافق روستاییان زمینهای آن قسمت به قطعات ۶۰ متری تقسیم شد و به هر خانواده قطعهای تعلق گرفت تا در آن کندوکاو کند و هر چیزی که بیرون میآید بدون مدعی متعلق به خودش باشد. طبق گفتهها به هر شش زن بیوه نیز یک قطعه از آن زمینها تعلق گرفت.
گرچه روستائیان از حجم گنجینههای نهفته در دل زمین بی خبر بودند اما دست تقدیر گورستانی مملو از آثار باستانی را در دسترس آنها قرار داد و تیغه کلنگ آنها یکی از اصلیترین قسمتهای این تمدن کهن را نشانه رفت.
ورود سوداگران اشیاء عتیقه
اشیاء نادر و ارزشمندی که از دل خاک بیرون آمد، به قیمتی ناچیز و گاها در ازای چند کیسه آرد با سوداگران اشیاء عتیقه مبادله میشد.
این روزها برای تاریخ ایران روزگار تلخی بود. گورستان غارت میشد و از آن اثاری شگفت انگیز به دست میآمد. آثاری از جنس سنگ صابون با نقوش بسیار زیبای جانوری، گیاهی، حیوانی که اغلب آنها با سنگهای نیمه بهادار چون لاجورد، فیروزه، عقیق، سنگ یمان و مرمر مرصع کاری شده بودند.
با فروکش کردن موج غارت، میراث فرهنگی پا به میدان گذاشت و با حصار کشی در محدودههای شناسایی شده، بر حفاریهای غیر مجاز مهر پایان زد.
در پاییز سال ۱۳۸۱، ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳، حفاریهای علمی در این منطقه به سرپرستی دکتر یوسف مجید زاده آغاز شد.
کشفیات تمدن جیرفت
سازههای معماری
با توجه به یافتههای باستان شناسی مشخص شد که جیرفت (هلیل رود) از تمدن غنی، معابد، کاخ های سلطنتی و کارگاههای صنعتی زیادی برخوردار بوده و آثار تولید شده در این منطقه به نقاط پیشرفته آن زمان صادر میشده و نقش پر رنگی در شکل گیری فرهنگهای پیش از تاریخ و تمدنهای غنی و شکوفای دوران تاریخی داشته است.
دو تپه اصلی کُنار صندل شمالی و جنوبی، گورستان محطوط آباد و گورستان سلطنتی مکانهایی بودند که بیشترین تحقیقات در این مناطق انجام شد.
گورستان محطوط آباد
گورستان محطوط آباد نخستین مکانی بود که حفاری های غیر مجاز از انجا آغاز شد. حفر هزاران چاله غیر مجاز باعث شد تا ارزش مطالعاتی این منطقه تا حد زیادی مخدوش شود.
فعالیتهای گستردهای در این منطقه آغاز و جستجو در گودالهای غیر مجاز با الک دانه ریز آغاز شد.
در نتیجه این فعالیتها تعداد زیادی مهره از سنگ لاجورد، طلا، فیروزه، قطعاتی از مجسمهها و ظروف مفرغی و قطعات شکسته بسیاری از ظروف سنگ صابون به دست آمد.
گورستان قلعه کوچک
این گورستان در فصل پنجم کاوشهای باستان شناسی به صورت اتفاقی بر اثر برخورد بیل مکانیکی سازمان اب کشف شد. در این گورستان تنها هشت تدفین پیدا شد و به نظر باستان شناسان این تدفینها متعلق به بزرگان و یا نخبگان این منطقه بوده است. در کنار این گورها اشیائی نیز شامل ظروف سفالی و اشیاء زینتی مانند مهرهایی از جنس عقیق، طلا و سنگ لاجورد بدست آمد که در نهایت هنرمندی و ظرافت ساخته و پرداخته شده بودند. این گورستان احتمالا به هزاره سوم پیش از میلاد تعلق داشته است.
تپه کنار صندل شمالی
این تپه در روستایی به همین نام در فاصله ۲۵ کیلومتری جنوب جیرفت قرار دارد. یک بنای خشتی وسیع و باشکوه از این منطقه بدست آمد که در طی شش فصل حفاری حدود هفت هزار متر مربع از این سازه غول آسا نمایان شد.
این بنا سازه ای پلکانی است که شباهتهایی به زیگورات بین النهرین داشته و از نظر زمان ساخت تا حدودی جلوتر از زیگورات بین النهرین بوده و از نظر مساحت نیز از آن بزرگتر و وسیعتر است. ابعاد سکوی اول ۳۰۰ در ۳۰۰ متر و ابعاد سکوی دوم ۱۵۰ در ۱۵۰ متر است.
تپه کنار صندل جنوبی
این تپه نیز در فاصله ۱۳۰۰ متری از تپه کنار صندل شمالی واقع شده است. در این تپه بقایای دژ عظیمی پیدا شد که احتمالا مقر فرمانروایی پادشاه این منطقه بوده است. این دژ بر بلندای تپه باستانی کهنتری به ارتفاع ده متر ساخته شده و امروزه ۱۱ متر از این بنا باقی مانده است.
این قلعه شامل بخشهای مختلفی است ک هر کدام کاربری مخصوص خود را داشتند. در بخشی از این بنا فضای طاقچه مانندی کشف شد که در بخش شرقی آن نقش برجسته انسانی از خشت و گل از دیوار بیرون زده بود. متاسفانه بالاتنه این نقش برجسته از میان رفته بود. ارتفاع این پیکره ۲/۱ تا ۲/۲ متر بود اما تنها ۱۱۰ سانتی متر آن بر جای مانده است. بر روی دامن این تندیس اشکالی لوزی شکل به رنگ سیاه و قرمز نقاشی شده و بالاتنه آن نیز به رنگ زرد است. این پیکره یکی از بزرگترین نقش برجستههای کشف شده در شرق باستان است.
معماری مسکونی
در اطراف قلعه، آثار و بقایایی از منازل مسکونی قرار دارد که معماری آن با معماری قلعه متفاوت است. در این قسمت، خانهها خشتی و فضاها کوچکتر است .
هر خانه دارای فضاهای متعددی است که کاربری خاص خود را داشتند. در این خانهها فضاهای نسبتا بزرگی وجود دارد که احتمالا اتاق نشیمن بوده است. فضاهای کوچکی با ابعاد ۲ در ۱ متر نیز وجود دارد که احتمالا محل انبار غله بوده است. هر کدام از خانهها دارای حیاطی بوده که احتمالا بیشتر فعالیتهای روزمره درآن انجام میشده است زیرا بقایای تنورها و اجاق ها از این مکان بدست آمد.
به عقیده دکتر مجید زاده، تپه کنار صندل در حاشیه هلیل رود مجموعه گسترده و یکپارچهای با معماریهای متفاوت و مجزا از هم بود که ویژگیهای یک شهر وسیع را تداعی میکرد.
این شهر عظیم تشکیل شده از خانهها، باغ ها، نخلستانها، بناهای عمومی و کارگاههای بسیاری است که هنوز به دست نیامدهاند.
چیزی که مشخص است این است که این شهر با وسعتی حدود صدها هکتار مرکز مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تمدنی بزرگ و با عظمت بود.
اشیاء باستانی
اثار کشف شده در این منطقه به پنج دسته تقسیم میشوند.
-
اشیاء فلزی
اشیاء فلزی به دست آمده از جیرفت متعلق به قرن سوم پیش از میلاد بوده و غالبا از جنس طلا و مفرغ هستند. درفش، میلههای فلزی و ظروف متنوع از جمله آثار مفرغی و زیورآلات و مهرهای گردنبند، از آثاری بودند که با طلا ساخته شدند.
-
اشیاء سفالی
آثار سفالی بدست آمده از جیرفت غالبا چرخ ساز بوده و بیشتر کاربرد مصرفی داشتند و شامل انواع کوزهها، پیاله، خمره، ظروف آبریز دسته دار و بدون دسته با رنگهایی چون قرمز، نخودی، پرتقالی و خاکستری بودند. برخی از این ظروف سفالی منقوش و برخی ساده بودند.
-
اشیاء سنگی
ظروف مخروطی، بشقابها، ظروف استوانهای، کیفهای دستی یا وزنه، تختههای بازی، مجسمههای تزئینی و آیینی، انواع جامها و کاسهها، سرمه دان، جعبههای سنگی، کوزهها و تعدادی اشیاء خاص با کاربری نا معلوم از اثار کشف شده سنگی در این منطقه بودند.
در ساخت بسیاری از انها از سنگ سیاه استفاده شده است. نقش مایه های استفاده شده بر روی انها بسیار هنرمندانه بوده و از تکنیک های متنوعی چون مرصع کاری، حکاکی، مته کاری، تراشکاری، برجسته کاری، سمباده کاری و چرخکاری برای زیباتر کردن این آثار استفاده شده است.
نقش اندازی روی این آثار به قدری با دقت و ظرافت و توازن انجام گرفته که میشود حدس زد هنرمند هفتهها و ماهها روی این آثار وقت گذاشته است. از رایج ترین نقوش استفاده شده بر روی این اشیاء می توان به نقش انسان، گوسفند، بزکوهی، شیر کوهی، گاو کوهاندار، کژدم، مار، شاهین و درخت نخل اشاره کرد. گاهی دورتا دور ظروف، نقشهای درهم تنیده حیوانات به طرز بسیار ماهرانه و زیبایی حکاکی شده که همین کار نیاز به محاسبات دقیق و پیچیدهای داشته است.
بر روی بسیاری از آثار سنگ صابون بناهایی دو یا سه طبقه با رعایت پرسپکتیو دیده میشود که احتمالا با الهام از بناهای آن زمان ساخته شدهاند و این نشان دهنده تبحر معماران در پنج هزار سال پیش است.
مرصع کاری
سنگهای مرمر، فیروزه و لاجورد از سنگهای زینتی ای بودند که برای زیبا و نفیس کردن آثار از آنها استفاده میشد. گاه این گوهر نشانی برای نشان دادن چشم حیوانات و یا نمایش خالهای بدن مار بود و همین نکته باعث تمایز این ظروف از دیگر آثار کشف شده در دیگر تمدنها بود.
برخی از محققین معتقدند منبع اصلی سنگهای لاجورد به کار رفته در این آثار، معدن سنگ لاجورد بدخشان در افغانستان بوده است که احتمالا در غالب بلوکهای سنگی قابل حمل از شهر سوخته به دست هنرمندان و صنعتگران این منطقه میرسیده است.
نمونههایی از این آثار زیبای سنگی در سرزمینهای دوردستی چون بین النهرین، عربستان و ازبکستان بدست آمد. حجم زیاد آثار یافت شده از سنگ صابون در جیرفت به قدری بود که نشان میدهد این اشیاء از جیرفت به این مناطق صادر شده است.
-
خط پرتو عیلامی
طی شش فصل حفاری در این تپه ۴ قطعه به دست آمد که بر روی انها خط دیده میشد. یکی از انها اجری کتیبه دار بود که از کاوشهای دژ کنار صندل جنوبی کشف شد و سه مورد دیگر از درون خانهای مسکونی پیدا شد.
طبق نظر دکتر مجید زاده این خط ها از نوع خط ایلامی نوشتاری بوده و جیرفت خاستگاه اولیه شکل گیری این خط بوده است.
محققین نخستین پیدایش خط را ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد در بین النهرین میدانند. بر اساس آزمایشهای کربن چهارده لایه هایی که نوشتارهای جیرفت از ان کشف شد نیز تاریخ ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد را نشان داد و این مساله گویای ان است که اگر جیرفت را در اختراع خط پیشگام ندانیم دست کم همزمان با بین النهرین به خط مستقلی دست پیدا کرده است. محققین نام این خط را خط شرقی گذاشتند.
-
مهرهای جیرفت
از دیگر آثار شاخص فرهنگی که از این تپه بدست امد مهرهای بسیاری بود که نشان از گستردگی و تنوع تجارت در این منطقه داشت، تاجایی که میتوان گفت این منطقه چون پلی ارتباطی با تمدنهای اطراف مراوده و تجارت داشته است.
نقش روی مهرهای بدست امده از این منطقه شباهت زیادی با آثار شهداد و تپه یحیی دارد.
این آثار در کجا قرار دارند؟
بسیاری از آثار شاخص و ارزشمند جیرفت توسط قاچاقچان در حراجیهای بین المللی به فروش رفت. پس از رایزنیها و دوندگیهای بسیار تعدادی از این آثار بازپس گرفته شد و به وطن بازگشت.
در حال حاضر بخشی از این آثار در موزه باستان شناسی جیرفت نگهداری میشوند و تعدادی از این اثار نیز در موزه ملی ایران یا موزه ایران باستان در خیابان سی تهران در معرض دید عموم قرار دارند.
آیا جیرفت همان تمدن گمشده اَرَت است؟
۲۵۰۰ سال پیش از میلاد، پادشاه سومر در بین النهرین نامهای برای پادشاه اَرَت فرستاد و از او در خواست کرد تا صنعتگران، معماران و هنرمندان را از سرزمین خود به این منطقه بفرستد تا در ساخت معبدی برای الهه جنگ و باروری از آنها استفاد کند. حاکم ارت در قبال فرستادن هنرمندان و صنعتگران از پادشاه سومر درخواست غله میکند. پادشاه سومر دوباره قاصدی روانه ارت کرده و تقاضای خود را مجددا مطرح میکند. سرانجام این دو پادشاه با هم به توافق رسیده و حاکم ارت هنرمندان و صنعتگران خود را روانه سومر میکند. این لوحه حاکی از آن است که میان پادشاه میان رودان و بازرگانان ارت ارتباطی وجود داشته است.
با کشف این نامه این سوال بزرگ همواره در ذهن باستان شناسان در گردش است که ارت کجا بوده ؟
محققی ارت را ناحیهای در جنوب دریای مازندران تا نهاوند، محققی دیگر آن را در همدان، فرد دیگری آن را در کرمانشاه و نهاوند و محققی آن را در مابین دریای مازندران و ارومیه میداند. برخی شهرسوخته را تمدن ارت دانسته و فرد دیگری شهداد را ارت معرفی می کند. اما در این میان دکتر مجید زاده نظر متفاوتی دارد.
او جیرفت را همان ارت باستانی میداند و معتقد است اینجا همان مکانی است که صنعتگران و معماران از این مکان به سومر رفته و در آنجا به کار گرفته شدند.
تمدن جیرفت رقیب بین النهرین
در تمامی کتب تاریخ و باستان شناسی، بین النهرین که همان عراق امروزی است، مهد تمدن بشر معرفی شده است. اما دکتر مجید زاده با ارائه نظریهای دنیای باستان شناسان را متلاطم کرد. او با ارائه شواهدی چون ظروف سنگ صابون، ظروفی که مهد ساخت آن جیرفت بوده و احتمالا بعدها به سومر و بین النهرین راه یافت، کشف نخستین خط، کشف بنایی پلکانی با وسعت و قدمتی بیشتر از زیگورات انمور در سومر و بسیاری موارد دیگر، تمدن جیرفت را همپای تمدن بین النهرین و تاثیر گذار بر این تمدن میداند.
برخی از باستان شناسان نیز معتقدند از انجا که تمدن جیرفت تمدنی نویافته است نظر دادن در مورد آن هنوز زود است.هالی پیتمن یکی از اساتید دانشگاه پنسیلوانیا نیز معتقد است
حتی اگر همچنان بین النهرین را مهد تمدن بشر بدانیم هر گز نمی توانیم منکر تاثیر فرهنگ و تمدن جیرفت بر بین النهرین (میان رودان) باشیم.
گرچه نظریههای دکتر مجید زاده مخالفان بسیاری داشته و نقدهای بسیاری بر او وارد شد اما تنها گذر زمان و گسترش تحقیقات و پژوهشهاست که میتواند حقایق را آشکار کند.
با نگاهی بر :
مجیدزاده، یوسف، (۱۳۸۲).جیرفت: کهن ترین تمدن شرق، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی
نگاهی به نویافتههای باستان شناختی جیرفت، دانش مرمت و میراث فرهنگی، سال پنجم، تابستان و پاییز ۸۸، شماره ۴
حسینی، حمید رضا. (۱۳۸۷). جیرفت رقیبی برای تمدن بین النهرین، همشهری آنلاین.
بسیار عالی بود مطالبتون