«مردان نمکی»؛ مومیایی‌های اسرار آمیز ایران

یکی از عجیب‌ترین کشفیات ایران پیدا شدن جنازه مردی بود که به صورت طبیعی و با نمک مومیایی شده بود. این جسد به قدری سالم باقی مانده بود که به سختی می‌شد حدس زد چند سال از عمر او گذشته است. در نگاه نخست محققین عمری حدود ۱۰۰ الی ۲۰۰ سال برای مرد نمکی قائل شدند اما با انجام آزمایشهای گوناگون مشخص شد بیش از ۱۷۰۰ سال از عمر این انسان می‌گذرد. با آراد مگ همراه باشید تا با داستان کشف مردان نمکی آشنا شویم.

کشف نخستین مرد نمکی 

معدن چهرآباد زنجان با ارتفاعی حدود ۱۳۵۰ متر از سطح دریا، در غرب زنجان و در فاصله ۷۵ کیلومتری از آن در حوالی روستایی به نام حمزه لو واقع شده است. در نخستین ماه زمستان سال ۱۳۷۳ بود که کارگران معدن نمک چهرآباد زنجان با یکی از عجیب‌ترین کشفیات تاریخ روبه رو شدند.

آنها مشغول کار با بولدوزر و استخراج نمک بودند که حین برداشت نمک نیم تنه انسانی با ریش بلند و نیمه پایی که درون چکمه قرار داشت آنها را شوکه کرد. این جسد در میانه یکی از تونلهای معدن به دست آمد که طول آن حدود ۴۵ متر بود.

مشخصات و اشیاء به دست آمده همراه مرد نمکی

مرد نمکی شماره یک ریش بلندی داشت و گوشواره‌ای از طلا به یکی از گوشهای او آویزان بود. او چکمه‌ای زیبا از چرم به پا داشت و به همراه وسایلش یک قبضه چاقو، قلاب سنگ، شیئی نقره‌ای، طنابی از چرم، یک عدد گردو، سنگ ساب، قطعاتی از سفال و استخوان هایی خرد شده و پارچه هایی نقش و نگاردار به دست آمد. با توجه به ظاهر و اشیاء همراه مرد نمکی  و پوشاک مزین با جواهرات و سنگهای تزئینی که بر تن مرد نمکی بود محققین حدس زدند که وی باید فردی از طبقه اشراف و مرفهین جامعه بوده باشد.

مرد نمکی شماره یک هنگام مرگ حدود ۳۷ سال و قدی در حدود ۱۷۵ سانتی متر داشته است. گروه خونی این مومیایی عجیب B+ تعیین شد. دلیل اصلی مرگش ضربه به جمجمه و صورت بوده است. عمر این مومیایی ۱۷۰۰ سال تخمین زده شد.

بر اساس شواهد مردان نمکی (که در ادامه به تعداد دیگری از آنها خواهیم پرداخت) در داخل غار بودند که ناگهان معدن نمک بر سر آنها فرو ریخت و پیکر آنها برای همیشه در طول تاریخ جاودانه ماند و برگی از کتاب قطور تاریخ را به خود اختصاص داد.

کشفی که نتوانست عملیات معدن را متوقف کند

گرچه تاریخ قرنها دست نخورد مردان نمکی را حفظ کرد و آنها را برای نسل امروز باقی گذاشت اما این کشف بزرگ نتوانست جلوی ادامه کار معدن را بگیرد. در سالهای بعد نیز خاکبرداری و انفجارها موجب شد بخش قابل توجهی از منطقه اطراف مکانی که مرد نمکی پیدا شد ویران شود و ادامه کاوشها با مسائل و مشکلات بسیاری رو به رو شود.

کشف دومین مرد نمکی 

نخستین مرد نمکی به موزه ایران باستان انتقال یافت و تحقیقات پیرامون آن آغاز شد. حدسیات بر آن بود که وی مردی تنها بوده اما ادامه حفاریهای معدن نمک به گمانه زنی ها پایان داد. بعد از ۱۰ سال بار دیگر کشف پیکر مرد نمکی شماره دو از میان بلورهای نمک دریچه‌‌ی تازه‌‌ای رو به دنیای باستان شناسان گشود.

این بار پیکر مردی میانسال پیدا شد که متاسفانه در اثر فعالیت بولدوزر بخش قابل توجهی از پیکر او متلاشی شده بود. معدن کاران پیکره‌های متلاشی شده مرد نمکی دو  و وسایلی که به همراه داشت را جمع آوری و تحویل محققین میراث فرهنگی دادند.

قطعات جدا شده از پیکر مرد نمکی شماره دو به هم متصل شد و مشخص شد او فردی میانسال با قدی حدود ۱۸۰ سانتی متر بوده که با ریزش دیواره غار، زیر نمکها مدفون شده بود. او نیز اشیائی به همراه داشت که به لطف نمکها تا حدودی سالم باقی مانده بودند. قسمتهایی از سبد، قطعه هایی از پارچه، چند میخ چوبی و طنابی بلند از جمله اشیائی بود که به همراه مرد نمکی شماره دو کشف شد.

به دنبال کشف جدید، پژوهشهای باستان شناسی دراین معدن بعد از ۱۱ سال مجددا آغاز شد تا مسیر برای کشف مردان نمکی دیگر هموار شود.

مرد نمکی شماره سه

مدت زیادی از کشف مرد نمکی شماره دو نگذشته بود که پیکر مرد نمکی شماره سه از لابه لای بلورهای نمک هویدا شد اما این بار نیز بولدوزها نخستین گام را در پیدا کردن این جسد برداشتند. شواهد نشان می‌داد که مرد نمکی شماره سه بر اثر سقوط سنگی بزرگ بر سرش کشته شده و جنازه او نیز دقیقا در محل حادثه پیدا شده بود.

پیکر این مرد نیز متلاشی شده و تکه تکه بدست آمد. با تحقیقات انجام شده بر روی تکه لباسهای بدست آمده حدس زده می شود که او لباسی قهوه ای از جنس پشم بر تن داشت که حاشیه ها و لبه‌های لباس با نوار قرمز رنگی تزئین شده بود. به عبارتی دیگر این شکل از لباس تداعی کننده نوعی لباس فرم است. مرد نمکی شماره سه کفشی چرمی به پا داشت و چکشی آهنی با دسته چوبی به همراهش بود. کمربندی با بافتی بسیار ظریف و ریز با رنگهای قرمز، آبی، سبز و سفید و قطعات شکسته از ظروف سفالی از دیگر اشیائی بود که مرد نمکی به همراه خود داشت.

چهارمین مرد نمکی؛ سالم‌ترین جسد کشف شده

میان تمام اجساد کشف شده از معدن نمک چهرآباد زنجان، سالم ترین آنها به مرد نمکی شماره چهار تعلق دارد. این فرد نیز چون دیگر افراد بر اثر ریزش معدن جان خود را از دست داد اما با وجود آسیب در جمجمه و له شدن صورت و دستها و… بقیه نقاط بدن او کاملا سالم ماند و تنها بر اثر از دست دادن آب، بافت نرم بدن خشک شده و  به رنگ قهوه ای تیره درآمد.

 مرد نمکی شماره ۴ جوان هفده ساله ای بود که آزمایشها حکایت از قدمت ۲۳۵۰ ساله آن داشت. یعنی یک بازمانده از عصر درخشان هخامنشی.

 پیکر مرد نمکی شماره چهار به صورت دمر پیدا شد به طوری که دست ها زیر شکم خم شده بود و آثار خونریزی خشک شده در قسمت شکم و پایین بدن او مشهود بود. او موهای کوتاه خرمایی رنگی داشت و گوشواره هایی بر گوش هایش آویزان بود. قد او حدود ۱۷۰ سانتی متر بود و کمربندی پارچه‌ای داشت که چاقویی با دسته‌ای از استخوان در غلافی چرمی به کمربندش متصل شده بود.

لباس مرد نمکی شماره چهار

او بالاپوشی بلند از جنس پشم و به رنگ قهوه‌ای به تن داشت. بالا پوش او تا زانوهایش می‌رسید و کمربندی از میانه بالاپوش دور کمرش را جمع کرده بود. لباس او یقه‌ای گرد و آستین های سه ربعی داشت. بر روی بالا پوش طرح هایی تزئینی به چشم می‌خورد که با نواری قرمز رنگ حاشیه دوزی شده بود. شلوار او نیز احتمالا از جنس پشم بوده و رنگی کرم یا قهوه‌ای دارد و نوار قرمز رنگ کار شده بر روی بالاپوش، بر روی لبه شلوار نیز به چشم می‌خورد.

مرد نمکی شماره چهار چون دیگر مردان، کفش چرمی ساق داری به پا داشت که در دو قسمت، محلی برای گره زدن با بندهای چرمی دارد.

در اطراف او نیز چند سبوی سفالین، طناب، قطعاتی از پارچه، تکه هایی از چوب، پوست و تعدادی مهره تزئینی پیدا شد.

مردان نمکی پنج و شش

به دنبال کشف پیکر مرد نمکی چهار، پنجمین مرد نمکی نیز کشف شد. این فرد نیز چون چهار تن دیگر بر اثر ریزش معدن جان خود را از دست داده بود و قسمتهایی از بدن او زیر آوار قرار داشت. بخش قابل توجهی از این جنازه بر خلاف مورد قبلی از میان رفته بود که علت آن نفوذ آب و شسته شدن نمکهای اطراف جنازه بود.

 تنها در بخشهایی از صورت، سینه و نوک انگشتان بافت نرم باقی مانده بود.

اما پیکر ششمین مرد نمکی با بارش باران  و شسته شدن نمک هویدا شد. این جنازه در نزدیکی محلی پیدا شد که پیشتر مرد نمکی شماره دو از آنجا کشف شده بود. شکل ظاهری این جمجمه حکایت از تعلق آن به دوره ساسانیان دارد. به دلیل وجود نداشتن شرایط لازم برای نگهداری از مرد نمکی شماره شش، پیکر این مرد همچنان در میان نمکهای معدن چهرآباد زنجان آرام گرفته است.

قدمت مردان نمکی

گرچه ظواهر امر حکایت از مرگ این مردان در یک زمان مشخص دارد اما آزمایشها نشان می‌دهد که این پیکره ها به بازه زمانی ۱۷۰۰ تا ۲۳۰۰ سال پیش تعلق دارند، یعنی سه تن از آنها انسانهایی هستند که در عصر درخشان هخامنشی می‌زیسته‌اند و بقیه متعلق به دوره ساسانی بوده‌اند.

یعنی افرادی در دو دوره تاریخی و با فاصله ای در حدود ۱۰۰۰ سال در این معدن گرفتار شدند!

مستند مردان نمکی

اگر دوست داشتید اطلاعات بیشتری از مردان شگفت انگیز نمکی بدست آورید بد نیست بدانید که مستندی ۶۰ دقیقه‌ای از آنها توسط سازمان صدا و سیمای مرکز زنجان ساخته شده و اطلاعات ارزشمندی در مورد این مردان اسرارآمیز به مخاطبان داده می‌شود.

مردان نمکی چه حکایت‌هایی دارند؟

مردان نمکی حکایتهای بسیاری دارند. از چهره و آرایش موی آنها می توان با اسکلت، جمجمه و چهره مردان قرنهای دور آشنا شد. لباس آنها و تزئینات به کار رفته در پارچه‌ها نشان از ذوق و هنر پارچه بافی در دوره هخامنشی و ساسانی دارد و ابزارهای همراه آنها نیز بازگو کننده هنر و صنعت و کسب و کار مردم آن روزگار است. 

برای دیدن مردان نمکی به کجا برویم؟

قسمتهایی از پیکر نخستین مرد نمکی کشف شده سالهاست که در موزه ایران باستان، میهمان چشمان ماجراجویان است. موزه ایران باستان موزه‌ای بسیار جذاب در خیابان سی تیر تهران است.

موزه ملی ایران

مردان نمکی شماره دو تا پنج نیز در عمارت ذوالفقاری زنجان نگهداری می‌شوند. این موزه در محله‌ای قدیمی موسوم به «دالان آلتی» در شمال سبزه میدان و در کنار مسجد جامع زنجان واقع شده است.

 آخرین مورد پیدا شده نیز همچنان در معدن چهرآباد زنجان، آرمیده است. این معدن نیز در یک کیلومتری روستا حمزه لو و در فاصله ۷۵ کیلومتر از شهر زنجان قرار دارد.

اما چه تعداد مرد نمکی دیگر در معدن چهرآباد زنجان خفته اند؟

آیا آنها برای کار به این معدن آمده بودند؟ و یا از چیزی فرار می کردند و از ترس جان، اینجا را به عنوان پناهگاه انتخاب کرده بودند؟

لباسهای فاخر مرد نمکی شماره یک و جواهرات او می‌گوید که او در حال فرار بوده که در گودالی در غار فرو می‌رود،  اما سنگ نمکهایی که در کیسه همراه پسرک هفده ساله بود این مساله را تایید می‌کند که او برای کار آمده بود. اما واقعا چه کسی می‌داند واقعیت ماجرا چه بوده است؟

اصلا چطور می‌شود که افرادی از دو سلسله مجزا از هم و در بازه زمانی حدود ۱۰۰۰ سال در این غار به سرنوشتی مشابه هم گرفتار شوند؟

تنها گذر زمان، کشفیات جدید و تحقیقات پژوهشگران می‌تواند راز این مردان اسرار آمیز را آشکار کند.

برگرفته از:

بازشناخت فناوری مصنوعات چرمی متعلق به دوره هخامنشی، مکشوفه از معدن نمک چهرآباد زنجان،(۱۳۹۴). مجله پژوهه باستان سنجی، سال اول، شماره۲

مرد نمکی.(بهار ۷۹). رشد آموزش تاریخ، شماره۲

عالی، ابوالفضل. (خرداد ۸۴).مردان نمکی، پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی

 

مائده معیری
دانش آموخته ایرانشناسی، عاشق سفر و قلم