شاید کمتر کسی وجود داشته باشد که با آثار و بناهای تاریخی اصفهان ناآشنا باشد. تقریبا اکثر ما ایرانیان این شهر زیبا و آثار برجسته‌اش را یا دیدهایم و یا دست کم نام آنها را شنیدهایم. میدان نقش جهان، سی و سه پل، چهل ستون، عالی قاپو، منار جنبان و پل خواجو نامهایی آشنا برای هر ایرانی است اما چه تعداد از ما نام آرتور اپهام پوپ را شنیدهایم و آرامگاه ابدی او را که در کنار زاینده رود قرار دارد از نزدیک دیدهایم؟!
با آرادمگ همراه باشید تا با این ایران شناس فرهیخته و پناهگاه ابدیش آشنا شویم.
آرتور اپهام پوپ کیست؟
آرتور اپهام پوپ یکی از ایران شناسان برجسته آمریکایی است که خدمات بسیار ارزندهای در حوزه تاریخ، هنر و معماری ایران انجام داد. او با فعالیتها و نوشته‌های خود فرهنگ غنی ایرانی را به دنیا عرضه کرد. خدمات او در کمک به معرفی تاریخ و فرهنگ ایران بسیار ستودنی است.
زندگینامه
آرتور در سال ۱۸۸۱ در ایالت رودآیلند آمریکا دیده به جهان گشود. پدرش در کسوت کشیش فعالیت میکرد. او در بزرگسالی تحصیلاتش را در رشته کارشناسی و سپس ارشد علوم انسانی در دانشگاه براون به اتمام رساند.
در میان سالهای ۱۹۰۷ و ۱۹۰۸ در دانشگاه کوزل به مطالعات خود ادامه داد و سپس در دانشگاه هاروارد در رشتههای باستان شناسی و معماری بر مطالعات خود افزود. آرتور اپهام پوپ تدریس خود را به عنوان دانشیار در دانشگاه کالیفرنیا آغاز کرد و سپس به نشر و چاپ مقالات متعدد در مورد تاریخ و فرهنگ ایران پرداخت. مدیریت موزه لوژیون دونور سمتی بود که در سال ۱۹۲۳ به آن منصوب گشت و مدتی نیز موزه دار هنری موسسه شیکاگو شد.
تحقیقات گسترده او در زمینه فرهنگ و معماری ایرانی موجب شد آرتور پوپ در سال ۱۹۲۵ به خدمت دولت ایران درآید و به عنوان مشاور افتخاری در زمینه هنرهای ایرانی فعالیت کند.
در طی همین سالها حدود بیست هیات علمی برای تحقیق و پژوهش راهی ایران شدند که پرفسور پوپ سرپرستی آنها را به عهده داشت و طی سفرهایی که به همراه همسر محققش به شهرهای مختلف ایران داشت تحقیقات بسیار گستردهای انجام داد و نمایشگاههای بسیاری که معرف تاریخ، فرهنگ و هنر ایران بود در کشورهای مختلف برپا کرد.
پوپ در لندن، لنینگراد و مسکو نمایشگاههای صنایع دستی از هنر ایرانی برگزار کرد و پس از آن موفق شد موسسهای در آمریکا برپا کند که در زمینه هنر و باستان شناسی ایرانی تحقیق میکرد. او پروژه گستردهای را آغاز نمود و طی آن به ثبت تصاویر متعدد از اشیاء و آثار تاریخی ایران پرداخت.
تاسیس مدرسه مطالعات آسیایی
یکی از اقدامات تاثیر گذار آرتور پوپ تاسیس مدرسه مطالعات آسیایی بود. او در این مدرسه از تعدادی از افراد سرشناس در حوزه تاریخ تمدن آسیا استفاده کرد. پیشتر این افراد در دهه ۱۹۳۰ توسط نازیها از دانشگاههای اروپا برکنار شده بودند. افرادی که آرتور پوپ از آنها استفاده کرد متخصصانی در زمینه ایرانشناسی، آشورشناسی، زبان شناسی، تبت شناسی و مدرسین آشنا به زبانهای حبشی، عربی، فارسی باستان، فارسی میانه و چینی بودند که استفاده از دانش آنها موجب شد این موسسه بتواند به مدارج بالای علمی دست یابد و به نگرش یکپارچگی آسیا در حوزه مفاهیم هنری و فرهنگی که در ذهن پوپ بود جامه عمل پوشانده شود.
دعوت از اپهام پوپ
در سال ۱۳۴۵ دولت ایران از اپهام پوپ دعوت کرد تا موسسه خود را به ایران منتقل نماید و به عنوان زیر مجموعهای در دانشگاه پهلوی فعالیت کند. به دنبال این درخواست آرتور به همراه همسرش اکرمن به ایران آمد و در این کشور مستقر شد. در عمارت نارنجستان شیراز برای این موسسه مکانی در نظر گرفته شد و فعالیتهای آن آغاز شد. بخشی از این فعالیتها به حمایت از باستان شناسانی تعلق داشت که در ایران به کاووش میپرداختند. پوپ به طور کامل از عظمت و غنای فرهنگ و هنر ایرانی آگاهی داشت و می دانست که تحقیق پیرامون هنر ایرانی در تخصص یک نفر نیست و افراد بسیاری زیادی باید پیرامون این مساله به تحقیق بپردازند. از دیگراقدامات او در این سال ها تاسیس مجلهای بود که به پژوهش در حوزه مطالعات آسیایی اختصاص داشت.
همسر اپهام پوپ
مسلما در کنار فردی با این حجم از عشق و علاقه به تاریخ و معماری ایران باید همسری فرهیخته وجود داشته باشد که عظمت کار وی را درک کرده و در این مسیر همراه و همراستای وی باشد.
پوپ با بانویی به نام فیلیس اکرمن ازدواج کرد. او در زمینه هنر نساجی و فرش از تبحر بالایی برخوردار بود و تحقیقات بسیاری پیرامون ایرانشناسی داشت. فیلیس در سال ۱۹۲۳ الی ۱۹۲۴ در موزه هنر شیکاگو به عنوان راهنما فعالیت داشت. او همراه با ابهام پوپ با هدف شناخت آثار باستانی ایران و روسیه عازم این دو کشور شد. نخستین کتاب اکرمن هنر ایرانی نام داشت که در دوره پهلوی دوم به چاپ رسید.
نشانها و افتخارات پوپ در ایران
پوپ در طی مدت فعالیت خود در ایران موفق به دریافت جوایزی چون نشان همایون و نشان تاج از سوی محمد رضا پهلوی شد و نشان علمی درجه یک از سوی وزارت فرهنگ به وی اعطا گردید. عضویت در انجمن آثار ملی و دریافت دکترای افتخاری از سوی دانشگاه تهران از دیگر افتخارات پرفسور پوپ بود.
باز نشستگی
آرتور ابهام پوپ و همسرش پس از بازنشستگی به درخواست محمد رضا پهلوی در ایران و در شهر شیراز ساکن شدند و در دانشگاه پهلوی به فعالیتهای خود در حوزه ایران شناسی ادامه دادند. سن و سالای بالای پوپ نیزمانع از فعالیتهای او نبود. وی در سن هفتاد وهشت سالگی در پنجمین کنگره هنر و معماری در شیراز موفق شد حدود ۲۷۰ محقق را از ۲۶ کشور جهان گرد هم جمع کند.
آرتور پوپ بخش اعظم عمر خود را صرف مطالعه و معرفی تاریخ و فرهنگ ایران کرد. عشق و علاقه او به این سرزمین موجب شد سرانجام در این دیار ساکن شود و در همین کشور دیده از جهان فرو بندد. او از شاه ایران درخواست کرده بود که پس از مرگ او را در اصفهان به خاک بسپارند. هدف وی از این درخواست آن بود تا عشق و ایمان خود را به این سرزمین، مردان بزرگ و آینده درخشانی که در پیش دارد ابراز دارد.
مرگ
سر انجام پرفسور پوپ در هشتم شهریور سال ۱۳۴۸ دیده از جهان فروبست. با اجازه محمد رضا پهلوی برای او در ساحل زاینده رود و در کنار پل خواجو مکانی تعیین شد و مهندس فروغی وظیفه طراحی نقشه آرامگاه دکتر پوپ را بر عهده گرفت. این آرامگاه در سال ۱۳۴۹ توسط انجمن آثار ملی ایران ساخته شد. جنازه او را با احترام بسیاربالایی در کنار زنده رود به خاک سپردند. یازده سال بعد نیز همسرش از دنیا رفت و پیکر وی نیز در آرامگاهی که پوپ به خاک سپرده شد آرام گرفت.
آرامگاه پوپ بنایی است مربع شکل و آجری که بر روی صفه ای در نزدیکی پل خواجو احداث شده است. این بنا دارای دو گنبد است و با طاق نماهایی که در اظلاع آن به کار رفته بنا چهره ای ایرانی- اسلامی به خود گرفته است.
در خاطراتی که از عیسی صدیق برجای مانده وی عنوان می کند که دکتر پوپ متنهایی را به لاتین برای وی میفرستاد تا پس از مرگ بر روی سنگ قبرش حک شود اما او مخالفت می کرد و معتقد بود چنین اشعار و نوشته هایی برای مردم ایران نامفهوم است. سرانجام متنی از سوی آرتور پوپ فرستاده شد که توسط استاد جلال الدین همایی به نظم درآمد و بر روی سنگ قبر وی نوشته شد.
تعرض به آرامگاه پرفسور پوپ
چندی پیش ریچارد فرای یکی دیگر از ایرانشناسان و شرق شناسان برجسته و استاد دانشگاه هاروارد درگذشت. او نیز وصیت کرد که پس از مرگش در کنار زاینده رود و در آرامگاه ابهام پوپ دفن شود. این وصیت جنجال و سرو صداهای بسیاری به دنبال داشت و مخالفان مانع از دفن وی در حاشیه زاینده رود شدند.
به دنبال این مخالفتها آرامگاه پرفسور پوپ توسط افرادی سودجو مورد تعرض قرار گرفت و عدهای با نوشتن شعارهای ضد آمریکایی بر دیوارهای این بنا جلوه زنندهای از فرهنگ ایرانی را به نمایش گذاشتند. با ادامه اعتراضات وپس از بیش از ده هفته انتظار برای تصمیم گیری، خانواده فرای جنازه وی را سوزاندند و پرونده این ماجرا برای همیشه بسته شد.
مخالفین پوپ
گرچه ابهام پوپ و همسرش خدمات بسیاری در راه اعتلای فرهنگ و هنر ایرانی انجام دادند اما در داخل و خارج از ایران مخالفینی داشتند. برخی از ایرانیان بر این باور بودند که او برای چپاول و غارت میراث فرهنگی به ایران آمد و اشیاء بسیاری با مدیریت او از ایران خارج شد.
اما مخالفین او تنها محدود به ایران نبودند. او دوستان روسی بسیاری داشت و ارتباط با آنها منجر به این شد که او و همسرش به همکاری با کمونیستها متهم شوند. به همین علت بسیاری از نهادهای مالی و فرهنگی آمریکا از حمایت او دست کشیدند. سرانجام او در زمان ژوزف مک کارتی یکی از مخالفان سرسخت کمونیست در آمریکا مجبور به استعفای خود در موسسه آسیایی شد.
آثار و فعالیتهای پرفسور اپهام پوپ
عکس
پوپ طی سالهای فعالیت خود در ایران توانست آرشیو بسیار با ارزشی از معماری، هنر، صنایع دستی گوناگونی چون فرش، پارچه و آثار عتیقه جمع آوری کند که امروزه بخشی از این تصاویر درموزه نارنجستان شیراز و بخش دیگر آن نیز در آرشیو موزه ملی ایران قرار دارند.
کتابخانه
از پوپ کتابخانه بسیار با ارزشی از تاریخ، هنر، معماری، باستان شناسی و زبان شناسی به جای مانده که امروزه در دانشگاه شیراز و در کتابخانهای به عنوان میرزای شیرازی نگهداری می شود. این مجموعه به صورت مستقل و با نام «مجموعه ایران شناسی پرفسور پوپ» در دسترس علاقمندان قرار دارد.
کتب و مقالات
کتاب بررسی هنر ایران
این کتاب یکی از مواخذ اصلی در حوزه هنر معماری است و مجموعهای شانزده جلدی و حاوی تصاویر بسیاری است که در مدت هشت سال توسط متخصصان گوناگون تهیه شده است. این اثر در سال ۱۳۱۷ و در زمان محمد رضا پهلوی به چاپ رسید. این کتاب را میتوان نخستین اثری دانست که هنر و فرهنگ ایرانی را به جهان غرب معرفی نمود.
شاهکارهای هنر ایران
این کتاب نیزهمانگونه که از نام آن پیداست به بررسی آثار هنری ایران میپردازد. هنر سفالگری، مفرغ کاری، گچبری، منبت کاری، پارچه بافی، قالی بافی، هنر تذهیب و … از پیش از ظهور اسلام تا پس از آن در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. این کتاب عکس های بسیار متنوع و گوناگونی دارد که میتواند معرف کامل هنر ایرانی باشد.
هنر ایران در گذشته و آینده
این کتاب مجموعهای است که سخنرانی های پرفسور ابهام پوپ در آن جمع آوری شده است و به بیوگرافی این محقق بزرگ می پردازد.
سیر و صور نقاشی ایران
این کتاب مجموعهای است که به درج دیدگاه شصت و سه تن از محققان جهان پرداخته است و محتویات آن، آثار دوره نوسنگی تا قرن نوزدهم را در برمی گیرد. نقاشی و کتاب آرایی، تذهیب و نسخه پردازی، تجلید و تاثیر الهیات اسلامی بر شمایل نگاری، تعدادی از عناوین و سر فصلهای این کتاب است. این کتاب زیر نظر آرتور پوپ تهیه و تدوین شده است.
معماری ایران؛ پیروزی شکل و رنگ
معماری ایران نام کتاب دیگری است که توسط این پژوهشگر فرهیخته به رشته تحریر در آمده است. در این کتاب گزارشی مفصل از آثار باستانی، ساختمانها و بناهای ایران، سبکها و خصوصیات معماری تهیه شده است. در این کتاب اطلاعات ارزشمندی در مورد سازه های چوبی، انواع بناهای خشتی و مواد و مصالح به کار رفته در آنها گردآوری شده است.
آشنایی با مینیاتورهای ایران
این کتاب نیز اثر دیگری از آرتور پوپ است که در آن به معرفی آثار سبکهای گوناگون هنر مینیاتور در ایران پرداخته است. این کتاب مزین به تصاویر بسیار زیبایی است.
سخنرانی های پرفسور پوپ
پرفسور پوپ علاوه بر پژوهش و تحقیق از تبحر بالایی در سخنرانی برخوردار بود و در طول مدت زندگی خود سخنرانیهای بسیاری در سراسرجهان انجام داد و فرهنگ ایرانی را به جهانیان معرفی کرد. «سهم ایرانیان در پیدایش معماری گوتیک» یکی ازسخنرانیهای زیبای او بود که در موسسه عالی فرانسه ارائه نمود.
تاثیر سخنرانیهای پوپ بر روی رضا خان
آرتور پوپ طی نخستین سفر خود به ایران سخنرانیهای بسیار ارزشمندی در تالارخانه سردار اسعد و در حضور رضا خان انجام داد که وی را به شدت تحت تاثیر قرار دارد. در این سفر استقبال بسیاری خصوصا توسط حسین علا از نمایندگان مجلس و وزیر مختار سابق ایران در آمریکا از پوپ شد.
در این برنامه محمد علی فروغی، سردار سپه، عبدالحسین تیمورتاش، حسین پیرنیا، والس مری، دکتر میلسپو، دکتر جردن و بسیاری از افراد سرشناس و برجسته مملکت حضور داشتند.
در این سخنرانی پوپ از شکوه فرهنگ و هنر ایرانی سخن گفت و ایرانیان را ترغیب کرد تا به جای استفاده از سبک و سیاق معماری غربی از معماری اصیل ایرانی بهره برند و نگذارند به دست فراموشی سپرده شود. این سخنرانی که عیسی صدیق مترجم آن بود، رضا خان را بسیار تحت تاثیر قرار دارد و روحیه ملی گرایی را در او بیش از پیش تقویت کرد.
تاثیر سخنان پرفسور پوپ منجر به ساخت بناهایی در ایران شد که تاثیر معماری اصیل ایرانی به زیبایی در آنها مشهود است. عمارت کاخ مرمر، موزه ایران باستان و ساختمان اصلی بانک مرکزی از آن جملهاند.
این سخنرانی سرنوشت میراث فرهنگی ایران را دگرگون کرد و ارزش این ثروت عظیم نادیده گرفته شده را به ایرانیانی که از آن غافل بودند یادآوری کرد.
نمایشگاههای آرتور ابهام پوپ
همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد این ایران شناس برجسته به همراه همسرش نمایشگاههای بسیار زیادی در کشورهای مختلف جهان برپا نمود و در آنها به معرفی آثار و هنر ایرانی پرداخت.
او در یکی از نمایشگاههایی که در سال ۱۹۴۰ در موزههای برجسته آمریکا برگزار شد ۲۸۰۰ شی کشف شده در ایران را در معرض نمایش قرار دارد. این نمایشگاه با نام «شش هزار سال هنر پارسی» در نیویورک برگزار شد و گفته میشود که حدود ۳۵۰ صفحه از کاتالوگ آن به فهرست نام اشیاء اختصاص داشته است.
او طی سالهای ۱۹۲۶ الی ۱۹۲۸ نمایشگاههای گوناگونی در لندن، لنینگراد،فیلادلفیا، مسکو، نیویورک، بالتیمور، واشنگتن، شیراز، تهران و اصفهان برگزار نمود.
در مجموع زندگی آرتور ابهام پوپ نکات تاریک و روشن بسیاری دارد اما چیزی که مشخص است تاریخ و فرهنگ ایران بخش قابل توجهی از اعتبار و شهرت خود در جهان را مدیون تلاشهای اوست و هر که در حوزه معماری، تاریخ و فرهنگ ایران فعالیت کرده باشد بدون شک نام او را به عنوان یکی از برجسته ترین ایرانشناسان همیشه به خاطر خواهد سپرد.
