«شهر ری»؛ خاستگاه بزرگترین ساعت آفتابی جهان

«شهر ری» یکی از قطب‌های اصلی گردشگری در استان تهران است که برخی منابع از آن به عنوان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران یاد کرده‌اند. این شهر در دوره‌ای از تاریخ، پایتخت ایران بود و دیدنی‌های بسیاری در گوشه و کنار آن جا خوش کرده است. آثاری چون قلعه، آتشکده، برج، امامزاده، آرامگاه و تپه‌های باستانی که بازدید از تمامی آنها به دلیل نزدیک بودن به یکدیگر در یک روز امکان‌پذیر است. با ما در آراد مگ همراه باشید تا با این منطقه باستانی و جاذبه‌های آن آشنا شویم.

مختصری در مورد شهر ری

شهر ری در جنوبی ترین بخش شرقی استان تهران واقع شده است. رکس، راگا، راگز، رام اردشیر، ری شهر و شیخ البلاد تعدادی از نامهای این شهر در طول تاریخ است. قدمت شهر ری به قدری زیاد است که برخی منابع ساخت آن را به هوشنگ، پسر کیومرث پادشاه اساطیری نسبت می‌دهند و برخی منابع کهن نیز آن را ساخته نوادگان حضرت نوح می‌دانند. آنچه که از این متون به دست می‌آید نشان دهنده قدمت بالای این منطقه است.

این شهر در پیش از اسلام یکی از مراکز اصلی مذهبی زرتشتیان بود و در دوره مادها و هخامنشیان نیز به عنوان شهری مقدس به شمار می‌رفت. موقعیت قرار گیری این شهر در مسیر جاده ابریشم موجب شده بود تا علاوه بر تقدس از نظر بازرگانی و اقتصادی نیز جایگاه مناسبی پیدا کند. پس از اسلام این شهر تخریب شد و شهری جدید در جنوب شرقی ری قدیم احداث شد.

این شهر در قرن چهارم هجری دوران پرشکوهی داشت. مرداویج، اولین پادشاهان زیاری برای نخستین بار در قرن چهارم، شهر ری را به عنوان پایتخت خود برگزید.

اما اوج و اقتدار این شهر دوام زیادی نداشت چرا که زیر سم اسبان مغولان در قرن هفتم هجری به ویرانه‌ای تبدیل شد و هنوز گرد وحشت و قتل عام از چهره این شهر پاک نشده بود که بار دیگر به دست سپاهیان تیمور تخریب شد و پس از آن برای همیشه آبادی و آبادانی از این شهر رخت بربست و امروزه خرابه‌های آن بخشی از تاریخ غم انگیز این سرزمین را برای گردشگران بازگو می‌کند.

جاذبه ‌های شهر ری

برج طغرل؛ بزرگترین ساعت آفتابی جهان

این برج بزرگ و زیبا در خیابان ابن بابویه شهر ری آرام گرفته و یادگاری از دوره سلجوقیان است که کاربری‌های بسیاری داشته است.

برج طغرل، گنبد مخروطی شکلی داشته که دست زمانه آن را تخریب کرده است. ارتفاع آن در حال حاضر حدود ۲۰ متر است و کاربریهای متنوعی برای آن قائل شده‎‌اند. طبق نظر کارشناسان در هنگام شب بر بلندای این برج آتش روشن می‌کردند تا مسافرانی که از جاده ابریشم در حال عبور بودند و از خراسان به ری می آمدند بتوانند مسیر خود را پیدا کند. این برج در روز نیز به عنوان ساعتی آفتابی کاربرد داشته و محاسبات گاهشماری با آن انجام می‌شده است.

برج طغرل از بیرون ۲۴ کنگره با زاویه حاده دارد که به عنوان ساعت آفتابی کاربرد داشته است. طراحی این کنگره‌ها به شکلی است که با طلوع افتاب، در دو سوی شرقی سازه یکی از کنگره‌‌ها به تدریج روشن می‌شود و آفتاب به درون آن می‌تابد.

 با گذشت نیم ساعت از طلوع آفتاب، نیمی از کنگره روشن شده و پس از گذشت یک ساعت، یکی از کنگره ‌ها به طور کامل روشن می‌شود. با گذشت هر ساعت از روز به همان تعداد کنگره‌ها روشن می‌شوند تا زمانی که خورشید در نصف النهار منطقه و به بالاترین نقطه خود برسد و دقیقا در بالای سردر جنوبی برج قرار بگیرد. قرار گرفتن خورشید در این مکان حکایت از ظهر شرعی داشته و این لحظه، زمان برپایی اذان ظهر است.

با حرکت خورشید به سمت غرب، این بار کنگره‌های غربی یک به یک روشن می‌شوند و این نظم تا غروب کامل خورشید ادامه پیدا می‌کند. با ایستادن بر درگاه برج، گویی شیری عظیم الجثه ما را تماشا می‌کند.

بازسازی

برج طغرل برای اولین بار در پایان سی و پنجمین سال سلطنت ناصرالدین شاه بازسازی شد و تاریخ  این بازسازی در قالب لوحی مرمر بر سردر بنا نصب شد.

گرچه بازسازی، این بنا را از خطر نابودی حفظ کرد اما باعث شد سنگ نبشته کوفی و بخشی از ظریف کاریهای بنا از بین برود.

این برج بار دیگر در دهه هفتاد بازسازی شد و امروزه به عنوان یکی از برترین جاذبه‌های شهر ری پذیرای علاقمندان است.

آرامگاه و گورستان ابن بابویه شهر ری

آرامگاه ابن بابویه نخستین گورستان در شهر ری و دومین گورستان تهران است که مشاهیر و نام آوران بسیاری در عرصه فرهنگ، هنر، دین و ورزش در آن آرمیده‌اند. اسم این گورستان را به این علت ابن بابویه گذاشتند که محمدبن بابویه ملقب به شیخ صدوق از علمای بزرگ شیعه و علم حدیث  در قرن چهارم هجری قمری، در این مکان دفن شده است. یکی از حیرت انگیز ترین وقایع در مورد این مکان، سالم ماندن پیکر شیخ صدوق پس از ۹۰۰ سال است.

طبق منابع معتبر بسیاری که به جای مانده این عالم را در این گورستان به خاک سپردند، اما به دنبال حمله مغولان، تیموریان و خوارزمشاهیان این آرامگاه ویران می‌شود، به شکلی که در دوره فتحعلیشاه بر روی این آرامگاه را کشتزاری می‌پوشاند.

تا اینکه در سال ۱۲۳۸ بارانی سیل آسا تمامی زمینهای شهر ری را فرا گرفت و محلی که در گذشته آرامگاه شیخ صدوق در آن وجود داشت شکافته شد و سردابی نمایان شد. وقتی کارشناسان برای بازسازی به این قسمت از شهر مراجعه کردند درون سرداب با جنازه فردی روبه رو شدند که تمام بدنش سالم بود و به خوابی ابدی فرو رفته بود. اثر حنا بر روی ناخنها بود و بدن سالم و تازه به نظر می‌رسید و تنها کفنی پوسیده اطراف جنازه به چشم می‌خورد.

خبر به گوش ناصرالدین شاه رسید و او از نزدیک جسد را دید و این موضوع را تایید کرد. با پیدا کردن سنگ قبری در نزدیکی جسد این موضوع روشن شد که جنازه به ابن بابویه تعلق دارد. پس از آن دستور داده شد تا سرداب بازسازی شود و آرامگاهی درخور و شایسته این عالم بزرگ ساخته شود.

خفتگان در جوار ابن بابویه

در جوار آرامگاه این انسان بزرگ، مشاهیر زیادی چون: غلامرضا تختی، حسین فاطمی، رحیم موذن زاده اردبیلی، رکن الدین مختاری، محمد علی فروغی، میرزاده عشقی، حسین بهزاد، رجبعلی خیاط و بسیاری بزرگان دیگر خفته‌اند. کشته شدگان قیام سی تیر نیز در این مکان به خاک سپرده شدند.

بیشتر بخوانید:

گورستان های اسرارآمیز ایران

چشمه علی شهر ری

چشمه علی یکی دیگر از دیدنی‌های شهر ری است که در شمال شهر ری و در مجاورت برج طغرل و ابن بابویه واقع شده است. این چشمه هم ارزش تفریحی دارد و هم از جایگاه تاریخی بسیار بالایی برخوردار است. محققین قدمت این منطقه و تپه‌های باستانی آن را حدود هشت هزار سال تخمین زده‌اند.

 این چشمه از دل صخره‌های بزرگ جاری شده و به سمت جنوب جریان دارد. نام باستانی این چشمه سورین یا سورنا بوده و پس از اسلام به نام امام علی (ع)، چشمه علی نامیده شد.

در گذشته مردم شهر ری فرشهای خود را در این مکان می‌شستند و معتقد بودن آب این چشمه فرشها را پاک و درخشان می‌کند. اطراف این چشمه، برج، بارو و تپه‌های باستانی وجود دارد.

در سال ۱۳۱۳ به سرپرستی اریک اشمیت تپه باستانی چشمه علی مورد حفاری و کاوش قرار گرفت و آثار بسیاری از دوره‌های پیش از تاریخ، اشکانی و اسلامی از این مکان به دست آمد.

بخشی از این آثار امروزه در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و بخشی از آن نیز ویترین موزه‌های خارج از کشور را زینت داده است.

متاسفانه آب این چشمه در سالهای اخیر خشک شد که یکی از دلایل اصلی آن احداث خط شش مترو تهران ذکر شده است.

کتیبه قجری

از دیگر دیدنی‌های اطراف چشمه علی شهر ری، کتیبه‌ای به جای مانده از دوره فتحعلی شاه قاجار است که بر دیواره این چشمه باستانی خودنمایی می‌کند. او با الهام از کتیبه‌های تخت جمشید نام خود را با تصویر خود و پسرانش در قابی بر دل کوه جاودانه کرد. در این تصویر فتحعلی شاه در مرکز تصویر نشسته و پسرانش اطراف او قرار گرفته‌اند. این کتیبه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حرم شاه عبدالعظیم

مزار شاه عبدالعظیم حسنی یکی دیگر از مکان‌های تفریحی- مذهبی در شهر ری است که هر ساله مشتاقان بسیاری از سراسر نقاط ایران برای عرض ارادت و گرفتن حاجت به این مکان مقدس مراجعه می‌کنند. شاه عبدالعظیم حسنی در مدینه و همزمان با دوره امام موسی کاظم (ع) متولد شد. او در دوران پایانی زندگی تحت تعقیب حکومت قرار گرفت و برای ادامه فعالیتها از شهر خود مهاجرت کرد و سرانجام در شهر ری ساکن شد و زندگی ای پنهانی را آغاز کرد. او روزها و شبها را به روزه داری و عبادت می‌گذراند.

شاه عبدالعظیم حسنی سرانجام در سن ۷۹ سالگی بر اثر مرگ طبیعی دیده از جهان فرو بست و وی را در مکان فعلی به خاک سپردند.

بنای آرامگاه فضای چهارگوشی است که هر ضلع آن حدود هشت متر است. چهار گوشه حرم با چهار گوشواره مزین شده است. تمام بخشهای درونی با آینه کاری آراسته شده که تغییرات این بخش مربوط به دوران صفوی است. گنبد پوششی زرین دارد که در زمان ناصرالدین شاه انجام گرفته است. بر روی صندوق داخل آرامگاه نیز تاریخ ۷۲۵ هجری قمری درج شده است. درب بزرگ چوبی منبت کاری شده در میان رواق شمالی و مسجد زنانه نیز متعلق به ۹۰۴ هجری قمری است.

بزرگانی چون علامه کنی، آیت الله کاشانی، عباس اقبال اشتیانی، ستارخان و شیخ محمد خیابانی تعدادی از افرادی هستند که در این مکان به خاک سپرده شدند.

بازار ری

بازار ری نیز بازاری کهن و تاریخی است که در شمال زیارتگاه شاه عبدالعظیم قرار دارد و شامل دو راسته بازار است که در محل تلاقی خود یک چهارسوق را تشکیل می‌دهند. داروهای گیاهی، سوغاتیهایی چون پوشاک، سجاده، مهر و تسبیح، عطر و ادویه جات گیاهی از محصولاتی است که در این بازار عرضه می‌شود و کبابهای آن از شهرت بالایی برخوردار است. قدمت این بازار به دوره صفویه بازمی‌گردد.

آرامگاه بی بی شهربانو شهر ری

آرامگاه بی‌بی شهربانو بنایی باستانی و متعلق به ایزد بانو آناهیتا، الهه آبهاست. بعدها در دوره اسلامی شیعیان این زیارتگاه را منسوب به همسر امام حسین (ع) و مادر امام چهارم (ع) دانسته و داستانی افسانه‌ای نیز برای آن نقل می‌کنند. اما بر اساس شواهد و مدارک این آرامگاه متعلق به دوره ساسانیان است که در دوره های مختلف تاریخی تغییراتی روی آن صورت گرفته است.

قسمت جنوب شرقی بنا شامل چهارگوش استوار و منظمی با پوشش ضربی از جنس سنگ و آجر است. حرم و اتاق جنوبی آن متعلق به دوره ساسانی است و دیوارهای خارجی صحن در دوره  آل بویه و سلجوقیان احداث شد.

 گنبد این بنا نیز از دوره دیلمیان برجای مانده است. از دوره شاه طهماسب صفوی نیز درب منبت کاری زیبایی برجای مانده است. در ورودی بنا و در پایین پله‌ها نیز غاری وجود دارد که مدخل تنگ و باریکی داشته و نیازمندان برای برآورده شدن حاجتشان در این مکان شمع روشن می‌کنند.

دژ رشکان

از دیگر بناهای دیدنی در مجموعه شهر ری، دژ رشکان است. این دژ از لاشه سنگ و ساروج ساخته شده و متعلق به دوره اشکانیان است که نام آن نیز از ارشک یکم بنیانگذار سلسله اشکانی گرفته شد. از حفاری در این منطقه آثار و ادوات جنگی بسیاری به دست آمد که بخشی از آنها در موزه ایران باستان در معرض دید عموم قرار دارند.

در دیواره‌های غربی دژ سوراخ‌های وجود دارد که برای استفاده از تیرو کمان احداث شده بود.

این قلعه در منطقه صفائیه قرار دارد و بر اساس تحقیقات، احتمالا به عنوان پایتخت بهاره اشکانیان مورد استفاده بوده است. از این بنا در دوره ساسانی برای برگزاری آیین ها و مراسم نوروزی نیز استفاده می‌شد.

در سالهای اخیر سازه‌ای از سنگ و ساروج کشف شد که طبق نظر کارشناسان این کاخ به سیاوش آخرین حکمران ساسانیان در ری تعلق داشته است. این قلعه و قسمتهایی از آن تا دوره قاجار فعال بود اما امروزه بخش قابل توجهی از آن از میان رفته است.

بیشتر بخوانید:

ورود به دنیای پنهان در قلب «برج آزادی»

برج نقاره خانه شهر ری

برج نقاره خانه یکی دیگر از جاذبه‌های شهر ری است که در قسمت شمالی امین آباد و بر بلندای کوه طبرک واقع شده است. این برج که ارتفاعی در حدود سه متر دارد از لاشه سنگ و گچ ساخته شده و شامل قوسهای جناقی و تزئینات آجرکاری است. قدمت این سازه را هزار سال تخمین زده‌اند و برخی معتقدند این بنا به دست فردی به نام بزرگ امید در دوره ال بویه ساخته شده و کاربری شخصی داشته و عده‌ای نیز آن را متعلق به یکی از شاهان سلجوقی می‌دانند. برخی نیز این بنا را استودانی متعلق به زرتشتیان می‌دانند.

امروزه بخشی از این بنا از میان رفته و قسمتهایی از آن باقی مانده است که با احداث یک رشته پله می‌توان به این برج دسترسی پیدا کرد.

بقعه جوانمرد قصاب

جوانمرد قصاب شخصیتی است که داستان او با افسانه و حقیقت آمیخته شده است.  بر اساس برخی روایات روزی کنیزکی به نزد جوانمرد قصاب می‌رود و از او طلب گوشت می‌کند اما چون کنیزک از گوشت راضی نمی‌شد قصاب پول او را برگرداند و به او گوشت نداد. کنیزک گریان در مسیر بازگشت به حضرت علی (ع) برخورد کرد. حضرت گریه او را جویا شد و برای پادرمیانی به سراغ جوانمرد قصاب رفت و از او خواست که به کنیزک گوشتی خوب بدهد، اما قصاب امتناع کرد.

بعد از رفتن حضرت علی (ع) فردی به نام قنبر به قصاب گفت: آن فردی که جواب رد به او دادی حضرت علی (ع) بود. جوانمرد با دانستن این موضوع دو دست خود را قطع کرد و چشمانش را درآورد و برای حضرت فرستاد. طبق داستان، حضرت علی فرمود تا دستان و چشمها را در جای خود قرار دهند و با فاتحه‌ای همه چیز به شکل اول درآمد. این داستان با تغییراتی در کتب مختلف تاریخی ذکر شده است.

امروزه در شهر ری نیز آرامگاهی منسوب به بقعه جوانمرد قصاب وجود دارد که در دوره قاجار و احتمالا بعد از فتحلیشاه ساخته شد.

 زیارتگاهی به نام جوانمرد قصاب در مناطق مختلف ایران وجود دارد که احتمالا مقبره‌هایی نمادین برای این شخصیت نیمه افسانه‌ای است.

بنای این بقعه چهار ضلعی است و ابعاد آن از هر طرف ۱۰ متر است. در داخل بنا قبری به ارتفاع یک متر وجود دارد که روی آن سنگی سیاه به چشم ‌می‌خورد. داخل بنا با ملات گچ و کاهگل اندود شده و نمای بیرونی آن با سیمان پوشیده شده است.

ملا حسین کاشفی در فتوت نامه این فرد را یکی از «هفده کمر بسته» حضرت علی (ع) ذکر کرده است.

بیشتر بخوانید:

شش دنیای متفاوت در شش موزه جذاب تهران

قلعه گبری شهر ری

قلعه گبری اثر باستانی دیگری در مجموعه تاریخی شهر ری است که در شهرکی به نام علائین قرار دارد. پیشینه این قلعه به حدود ۲ هزار سال پیش می‌رسد. این اثر یادمانی از دوره ساسانیان است و در حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد. از این قلعه تاریخی امروزه تنها دیواره‌های آن بر جای مانده و برج و باروهای آن ویران شده است.

در حال حاضر این بنا در اختیار آستان شاه عبدالعظیم است و از فضای داخلی آن به عنوان انبار استفاده می‌شود.

گرچه نشانه‌ای از مقبره در این قلعه موجود نیست اما برخی منابع این مکان را محل دفن مرداویج، بنیانگزار سلسله آل زیار می‌دانند.

آتشکده بهرام

اتشکده بهرام، تپه میل یا آتشکده ری بنای باستانی دیگری از مجموعه دیدنی شهر ری است که از دوره ساسانیان برجای مانده است. این بنا با خشت، گل، سنگ و ساروج درست شده و به دلیل داشتن دو پایه بزرگ از دور به میل شباهت دارد.

نیزارهایی در اطراف تپه وجود دارد که نشان می‌دهد در گذشته در این مکان دریاچه‌ای وجود داشته است.

ارتفاع این تپه از سطح دشتهای اطراف ۱۸ متر است و در حدود ۲۵ متر پهنا و ۲۰ متر درازا دارد. بنای آتشکده در راستای شرقی- غربی بر بالای تپه واقع شده است.  بخش قابل توجهی از این بنا در زمان حمله اسکندر از میان رفته و در حال حاضر چهار طاقی آن به صورت دو میل باقی مانده است. این چهار طاقی به بهرام گور شهرت دارد و در روستای چال طرخان شهر ری بر بلندای تپه‌ای واقع شده است.

نخستین بار اریک اشمیت این بنا و تپه‌های اطراف را مورد کاوش قرار دارد. آتشکده بهرام در حال حاضر در اختیار سازمان میراث فرهنگی است و به عنوان سایت موزه مورد استفاده است.

بیشتر بخوانید:

گشت و گذاری در خانه موزه ‌های شهر تهران

موزه‌گردی در بافت قدیم تهران (قسمت اول)

موزه‌گردی در بافت قدیم تهران (قسمت دوم)

زندان هارون الرشید شهر ری

آخرین بنای باستانی از مجموعه شهر ری را با زندان هارون الرشید به پایان می‌بریم.

 این بنا در دامنه کوه مسگرآباد و در فاصله ده کیلومتری از حرم شاه عبدالعظیم قرار دارد. زندان هارون نیز در محلی مرتفع ساخته شده و بنایی دو طبقه، مکعب مستطیل با ارتفاع نه متر است که طول و پهنایی یکسانی برابر با سی متر دارد.

 این بنا از سنگهای آتشفشانی، سنگ لاشه و گچ ساخته شده و گفته می‌شود که به عنوان زندان کاربرد داشته است اما سندی که این ادعا را اثبات کند وجود ندارد.

عده‌ای این سازه را آتشکده‌ای متعلق به دوره ساسانی می‌دانند، برخی آن را متعلق به دوره ال بویه دانسته و  آندره گدار این بنا را متعلق به دوره سلجوقی می‌داند و معتقد است کاربری نظامی داشته است. این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در سالهای اخیر بخش‌هایی از آن مرمت شده است.

همانگونه که مطالعه کردید آثار و بناهای شهر ری در فاصله کمی از یکدیگر واقع شده‌اند و این نزدیکی فرصتی است تا در طول یک روز بتوان برای دیدن همه این آثار برنامه ریزی کرد و تجربه‌ای زیبا از ری‌گردی در منطقه ۲۰ تهران به دست آورد.

مائده معیری
دانش آموخته ایرانشناسی، عاشق سفر و قلم