رد پای آداب و رسوم اصیل ایرانی در آیین و اندیشه‌های قوم بختیاری

سرزمین ایران علاوه بر تنوع زیستی و آب و هوای مختلف از تنوع اقوام نیز برخوردار است. وجود قومیت‌های مختلف با حفظ آداب و سنت‌های اجدادی، مجموعه شگفت‌انگیزی از آداب و رسوم را در این پهنه وسیع پدید آورده است.

در میان اقوام گوناگونی چون ترک، لر، عرب، ترکمن، بختیاری، فارس وغیره، قوم بختیاری از آداب و سنت‌های ناب و دست نخورده‌تری نسبت به سایر اقوام ایرانی برخوردارند. سنت‌هایی که ریشه در فرهنگ اصیل ایرانی دارد و قرن‌هاست همان شکل ناب خود را حفظ کرده است.

قوم بختیاری به تنوع فرهنگ و آداب و رسوم شهرت دارد و ردپای آیین های کهن ایرانی را می توان در این خطه از خاک ایران شاهد بود. آشنایی با اندیشه‌های زیبای این قوم یادآور فرهنگ فراموش شده ما در هزار توی گمشده این سرزمین است.

با آراد مگ همراه باشید تا با تعدادی از آداب و رسوم زیبای قوم بختیاری آشنا شویم.

آشنایی مختصری با قوم بختیاری

اقوام بختیاری بیشتر در جنوب غربی ایران پراکنده اند. این قوم در استان‌های چهار محال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، استان لرستان و بخش‌هایی از استان اصفهان زندگی می‌کنند. آنها به گویش لری سخن می‌گویند و چهارلنگ و هفت لنگ از شاخه‌های اصلی ایل بختیاری هستند. هرکدام از این شاخه‌ها به چند باب و هر باب نیز به چند طایفه تقسیم می‌شود.

نگاهی به تعدادی از آداب و رسوم زیبای قوم بختیاری

کوچ عشایر

یکی از شگفت‌‌انگیزترین شیوه های زندگی بشر، کوچ نشینی است. زندگی عشایری و اقامت در سیاه چادر از زیباترین اشکال زندگی است که همچنان در میان تعدادی از اقوام بختیاری رواج دارد.

کوچ عشایر

در این عصری که تکنولوژی و زندگی ماشینی بشر را تحت سلطه خود گرفته و زندگی بدون این ابزار غیرممکن به نظر می‌رسد، در دوره‌ای که داشتن یک چهاردیواری ولو بسیار کوچک برای گذران زندگی ضرورتی غیر قابل انکار است، هستند افرادی که هنوز پهنه های سبز طبیعت و دامنه های بدون حصار دشت، فرش زیر پا و آسمان آبی بی انتها را سقف خانه خود می‌دانند.

گرچه در سالهای اخیر بسیاری از بختیاری‌ها زندگی یکجا نشینی را برای ادامه زندگی برگزیدند اما هنوز حضور عشایر و فرهنگ زیبای کوچ، نشان از بقای این سنت هزاران ساله در میان اقوام این خطه دارد.

این اقوام دو بار در سال برای بدست آوردن مراتع سرسبز برای دامها و رمه های خود از مکان‌های گرمسیر به مکان‌های ییلاقی و خنک کوچ می‌کنند.

مردان و زنان دلیر کوهستان هر ساله از نیمه فرودین تا اواخر اردیبهشت کوچ خود را به مراتع سرسبز آغاز می‌کنند. آنها از مسیرهای متفاوت با پشت سر گذاشتن کوه‌ها، دشتها، دره‌ها و رودها، در قسمتهایی از دامنه های سرسبز زاگرس پراکنده می شوند و در قسمت‌های مختلف دشت، سیاه چادرهای خود را برپا می کنند تا دامها از مراتع سبز و غنی زاگرس بهره برند. پس از گذشت ۳ الی ۵ ماه از اواخر شهریور تا اواسط آبان این مسیر را بازمی‌گردند.

ساختار اجتماعی قوم بختیاری

ساختار اجتماعی زندگی بختیاری‌ها بسیار زیباست و به بخش‌های زیر تقسیم می‌شود.

هر خانواده بختیاری درون یک سیاه چادر اقامت می‌کند که پایه‌ای ترین بخش این ساختار است. هر ۳ الی ۱۲ چادر را یک اولاد یا اردو می‌گویند که یک خانواده وسیع را تشکیل می‌دهد.

سیاه چادر

مجموع چند اولاد یک تَش را شکل می‌دهد و به چند تش که نسبت خویشاوندی با هم دارند یک تیره می‌گویند. از مجموع تیره ها طایفه به وجود می‌آید و محصول  ترکیب چند طایفه یک باب است. چند باب نیز در نهایت یک شاخه را تشکیل می‌دهند و شاخه ها نیز همانطور که پیشتر ذکر آن رفت به چهار لنگ وهفت لنگ تقسیم می‌شوند. در واقع این ساختار از سیاه چادر آغاز شده و به ایل ختم می‌شود.

فعالیتهای عشایر در دوران کوچ

محور اصلی فعالیت‌های عشایر دامداری است. از مهمترین تولیدات عشایر، تهیه لبنیات، گوشت و فرآورده های پوستی است.

دامداری، برپایی سیاه چادر و حفظ و حراست از زنان و کودکان و رتق و فتق امور اقتصادی بر دوش مردان است.

زنان نیز نقش بسیار پر رنگی داشته  و دوشادوش مردان کار می‌کنند. پخت و پز، تهیه لبنیات و تربیت فرزندان از وظایف بانوان است. آنها از کودکی فرزندانشان را با کار و تلاش آشنا می‌کنند و وظایفی متناسب با سن و سال فرزندان به آنها محول می‌کنند.

بانوان در کنار این فعالیتها با دستان توانمند خود به ایجاد دست ساخته‌هایی می‌پردازند که شهرتی جهانی دارد. قالی، گلیم، جاجیم، خورجین، سیاه چادر، انواع پوشاک و هر آنچه که دست، توانایی تولید آن را داشته باشد توسط بانوان عشایر تهیه می‌شود. آنان از روحیه ای مقاوم و سخت برخوردارند و با فنون شکار و سوارکاری و تیراندازی از کودکی آشنا می‌شوند.

بانوی بختیاری

اما زندگی در طبیعت همیشه سرسبزی و زیبایی و آرامش نیست. گاه دست خشمگین طبیعت با باد، باران، طوفان و خشکسالی، زندگی عشایر را تهدید می‌کند و گاه بیماری و مشکلات آموزشی و حمله حیوانات وحشی از چالشهایی است که دلاوران کوهستان با آن دست به گریبان می‌شوند.

اگر روحیه همکاری، همبستگی و مقاومت در آنها وجود نداشته باشد هرگز موفق به گذر از مراحل سخت و دشوار نیستند.

دشت خوزستان یکی از محل‌هایی است که عشایر تابستان را در این منطقه سپری کرده  و زمستان را در بخش‌های غربی چهار محال و بختیاری سپری می‌کنند.

جایگاه آب در فرهنگ بختیاری

آب در فرهنگ ایرانیان یکی از عناصر مقدس بوده و از جایگاه ارزشمندی برخوردار بود. نیاکانمان همیشه به این عنصر حیات بخش احترام گذاشته و هرگز آن را آلوده نمی‌کردند.

ایزد بانو آناهیتا نماد فرشته نگهبان آب بود و برای برای ستایش او نیایشگاههای فراوانی احداث شده بود. امروزه معابد بسیاری به نام ایزدبانو آناهیتا در نقاط مختلف ایران وجود دارد که ریشه در جایگاه آب در فرهنگ اصیل ایرانی دارد.

در میان بی توجهی و بی احترامی به آب که همه روزه در اشکال مختلف شاهد آن هستیم چون هدر دادن آب، آلوده کردن آن با فاضلابهای شهری و ریختن زباله در آن، هنوز اقوام اصیل بختیاری توجه ویژه ای به این عنصر داشته و سنتهای بسیار زیبایی دارند که با آب عجین شده است.

حمل آب

از آنجایی که ایزد بانو آناهیتا نگهبان آب بوده در بخش هایی از فرهنگ بختیاری که هنوز اصیل و دست نخورده باقی مانده این باور وجود دارد که وظیفه حمل آب به عهده بانوان است. بختیاری‌ها بهترین زمان آوردن آب را هنگام طلوع خورشید می‌دانند. خورشید مظهر پاکی، نور و روشنایی است و آوردن آب در این ساعات نیکواست و در هنگام شب که جایگاه اهریمن و تاریکی است آوردن آب از چشمه  گناه محسوب می‌شود.

کوچ ایل بختیاری

بازگشت جنازه

بازگشت جنازه با قسم دادن آب، یکی از اعتقادات جالب بختیاریهاست. آنها وقتی فردی در رودخانه غرق می‌شود و جنازه‌ای از متوفی به دست نمی‌آید، مادر را به کنار رود برده و سینه‌اش را به درون آب می‌زنند. مادر متوفی آب را سوگند می‌دهد که جنازه را به وی بازگرداند. آنها معتقدند که روح قدسی آب با این درخواست جنازه را باز می‌گرداند.

نیایش در کنار چشمه

آب یکی از مظاهر پروردگار است و جایی که چشمه از دل زمین بیرون می‌تراود را مظهر قدرت پروردگار وسرچشمه پاکی دانسته و معتقدند نیایش در کنار آب‌های پاک و آرزو در کنار چشمه‌ها برآورده می‌شود.

خاموش نکردن آتش با آب

یک بختیاری اصیل آتش را با آب خاموش نمی‌کند چرا که آنها معتقدند هر دوی این عناصر مقدس و پاک کننده هستند و در یک راستا قرار دارند و نباید بر علیه هم از آنها استفاده شود.

پاک کردن خانه

بختیاری‌ها خانه عروس و داماد را با آب پاک می‌کردند. آنها همچنین عروس را به کنار چشمه و رود آورده و در کنار آب می‌آراستند. طبق باورهای اصیل ایرانی، ایزد بانوی آب، نطفه مردان را پاک کرده و شیر بانوان را افزایش می‌دهد.

هله هله کوسه

هله هله کوسه آیینی بود که در فصول گرم سال برای طلب باران انجام می‌شد. در این مراسم فردی را به عنوان کوسه انتخاب کرده و به شکل دیو در می‌آوردند. سپس شاخی بر سرش نصب کرده، لباسی کریه بر تن او پوشانده و زنگوله‌ای بر گردن او می‌آویختند. سپس عده ای از مردان  و جوانان در حالی که به دنبال کوسه حرکت می‌کنند شعری سر می‌دهند و به خانه‌ها و یا چادر اقوام بختیاری می‌روند.

اهالی با پول و آرد و چیزهای دیگر این گروه را بدرقه می‌کنند. سرانجام با آرد جمع آوری شده نانی طبخ می‌شود و در داخل آرد مهره‌ای قرار می‌دهند. پس از پخت نان، آن را تکه تکه کرده و بین اهالی تقسیم می‌کنند. این مهره نصیب هر کس شده به صورت نمادین او را کتک می‌زنند تا یکی از بزرگان و ریش سفیدان ضامن وی شود. ضامن پس از نیایش به درگاه خداوند از او می‌خواهد که باران رحمتش را نازل کند و او را در میان جمعیت سربلند گرداند. این مراسم صرفا توسط مردان برگزار می‌شود.

باران خواهی

از دیگر سنت‌های باران خواهی، مراسم دعای باران است که شبیه به هله هله کوسه بوده اما توسط بانوان برگزار می‌شود.

باور‌های مربوط به شکار

آمیختگی زندگی بختیاری‌ها با طبیعت موجب شده این اقوام پیوندی ناگسستنی با طبیعت داشته باشند. در گذشته شکار یکی از راههای امرار معاش برای خانواده‌های بختیاری بود و آداب و آیین‌های مخصوص به خود را داشت.

برای یک شکارچی بختیاری روز و ساعت شکار، نوع آن، مکان و گوشت شکار و چگونگی به دست گرفتن اسلحه همگی نیازمند رعایت قوانین خاصی بود. شکارچیان بختیاری معتقد بودند اسلحه را دخترکان باید به دستشان بدهند چرا که دختر را خوش یمن دانسته و معتقدند دختر سمبل برکت و روزی است.

مرد بختیاری

روز شکار نیز برای یک شکارچی بختیاری بسیار مهم است. انتخاب این روز برای هر شکارچی فرق می‌کند. غالب شکارچیان چهارشنبه را روز مناسبی برای شکار نمی‌دانستند و در آن روز از شکار حذر می‌کردند.

مقاومت در برابر خواب یکی از نکات مهم برای یک شکارچی بختیاری است. آنها معتقد بودند گرگها نمی‌خوابند و در چشمان گرگها قدرتی جادویی پنهان است. به همین علت روی کلاه خود نقش چشم گرگ می‌دوختند تا بتوانند در مقابل خواب مقاومت کنند. بختیاری‌ها معتقدند فردی که برای نخستین بار شکار می‌کند نباید شکار خود را بخورد؛ او باید سخاوتمندانه شکار را ببخشد و اینگونه طبیعت، دست سخاوت را به روی او می‌گشاید.

از آنجایی که شکار از راه‌های کسب روزی بود، شکارچیان جایگاه ارزشمندی نزد مردم داشتند و ابیات صیادی نیز اشعار بسیار جانسوزی بود که پس از مرگ شکارچیان سروده می‌شد.

مراسم مربوط به ازدواج

جشن زیبای ازدواج در فرهنگ بختیاری چون دیگر نقاط ایران دارای آداب و رسوم بسیار زیبایی است که برخی از آنها فراموش شده و برخی از آنها همچنان ادامه دارد.

ازدواج در اقوام اصیل بختیاری، خونی و فامیلی است و این شیوه ازدواج یکی از گسترده ترین ازدواجها در میان اقوام ایرانی محسوب می‌شود.

عروسی بختیاری

در واقع دختر و پسر بختیاری اجازه نداشتند فردی خارج از قوم را برای ازدواج انتخاب کنند و این کار سنت شکنی و بی احترامی به خانواده‌ها محسوب می‌شد.

بسیاری از سنتها چون قند اشکنون، شیرینی خورون، بله برون، عقد کنون و زیر لفظی با کمی تغییر مشابه دیگر مناطق ایران است اما مراسم عروس برون و سواربازی از زیباترین سنتهای عروسی در میان بختیاری‌ها است .

سواربازی

در این مراسم در هنگام بردن عروس دو دسته سوارکار از سوی داماد می‌آیند که یک عده به سمت عروس رفته و عده‌ای دیگر در کنار داماد می‌مانند. سواران همراه عروس، عروس را در حالی که پارچه‌ای نازک بر سر دارد، سوار بر مادیانی به سمت خانه داماد می‌برند. داماد با حرکات نمایشی در جلوی عروس و تاخت و تاز در میدان به سمت عروس رفته و دستمال را از چهره عروس می‌رباید و به تاخت از میدان دور می‌شود. همراهان عروس به تعقیب داماد می‌روند. در این میان همراهان داماد، راه همراهان عروس را سد می‌کنند تا نتوانند به داماد دسترسی پیدا کنند؛ زیرا در صورت گرفتن دستمال، داماد نزد ایل و طایفه خود بی اعتبار می‌شود.

عروسی بختیاری

با پیروزی داماد، بهترین اسب در اختیار او قرار می‌گیرد و با عروس روانه خانه بخت می‌شود. رقص و پایکوبی تُشمالها، مراسم تیراندازی و حرکات نمایشی سوارکاران از سنت‌های زیبایی است که تا مسیر رسیدن عروس به خانه بخت ادامه دارد.

ترکه بازی

ترکه بازی یا چوب بازی نیز از سنت‌های مربوط به عروسی است که توسط مردان قوم انجام می‌شود. در این مراسم که به آن جنگنومه می‌گویند موسیقی محلی نواخته و با هلهله، شور و هیجان فضا را فرا می‌گیرد. در این مراسم دو نفر با ترکه‌ای در دست در میانه میدان به حرکات نمایشی و نبرد می‌پردازند و این پایکوبی با جایگزین شدن افراد جدید ادامه می‌یابد.

ترکیب شگفت‌انگیز سرنا و دهل، پوشش رنگارنگ زنان بختیاری،  پایکوبی‌های باشکوه دسته جمعی و گردش دستمال‌های رنگارنگ در آسمان، همگی نشان از شادمانی اصیل  ایرانی دارد که در دنیای پر زرق و برق امروز در حال رنگ باختن است.

عزاداری در میان قوم بختیاری

وقتی فردی یا خانواده‌ای در قوم بختیاری عزادار می‌شود، تمامی بختیاری‌ها دست به دست هم می‌دهند تا غم خانواده متوفی را تسکین دهند. در این مراسم،  تُشمال (نوازنده محلی بختیاری) آهنگی سوزناک و محزون می‌نوازد که در اصطلاح محلی می‌گویند تُمشال چپ می نوازد.

در مراسم عزا اسبی را سیاه پوش کرده و افسارش را به دست مردی می سپارند و بر گرد مافه می گردند. مافه بنای مکعبی شکلی است که بر دور مزار فرد مرده درست می‌کنند. زنان نیز با آوایی محزون در وصف متوفی آوازی سر می‌دهند که در گویش لری به آن «گاگِرو» می‌گویند.

«پَل بریده» نیز در اصطلاح به زنی اطلاق می‌شود که در عزای عزیز از دست داده گیسوانش را بریده است.

شیران سنگی یادآور غرور بختیاری

بختیاری‌ها مردانی رشید و باغیرتند. آنها پس از فوت برای پاسداشت مردانشان بر مزارشان تندیس‌هایی سنگی به شکل شیر نصب می‌کنند. بر روی پیکر این شیرهای سنگی نقوش مختلفی حکاکی شده است. این نقوش شامل گرز، خنجر، اسب و شمشیر است که هر کدام معنایی نمادین دارد.

شیرهای سنگی

شیر در اندیشه ایرانی نمادی از شهریاری و دلاوری است و یکی از الگوهای کهن در فرهنگ ایرانیان است. در فرهنگ ایرانی، شیر همیشه در کنار پادشاهان ترسیم شده و در برخی از سرزمین‌ها نیز همسان پادشاهان است. تندیس شیر بر مزار دلاوران نیز ریشه در این کهن الگوی ایرانی دارد. بسته به جایگاه متوفی اندازه، شکل و رنگ شیرها متغیر است. بر مزار کودکان شیرهایی کوچک نصب شده و بر مزار دلاوران و ریش سفیدان شیرهایی غران دیده می‌شود.

بر طبق اندیشه‌ای کهن، بختیاری‌ها افراد بیمار و یا ناتوان را از زیر شیرهای سنگی عبور می‌دادند تا توانایی شیر به بیمار منتقل شود و در برخی موارد چون بیماری سیاه سرفه، گودالی در زیر بدن شیر حفر و درون آن آب می‌ریختند و معتقد بودند با خوردن این آب بیمار درمان می‌شود.

شیر سنگی

تندیس شیر امروزه در بسیاری از گورستانهای قوم بختیاری دیده می‌شود. گورستان شهر ایذه در استان خوزستان، گورستان منطقه زلقی در استان لرستان و قبرستانی در شهسوار از مناطقی است که شیرهای سنگی در آن قدرت نمایی می‌کنند.

تن‌پوش بختیاری

یکی از زیباترین مشخصه‌های قوم بختیاری پوشاک آنهاست. تن پوش هزاران ساله این قوم با وجود هجوم لباسهای راحت و ارزان همچنان پابرجاست و اصالت خود را تمام و کمال حفظ کرده است.

پوشش مردان

چوخا اصلی ترین بالا پوش مردانه است که قد آن تا نزدیک زانو می‌رسد و بدون آستین است. این بالا پوش به دست زنان هنرمند بختیاری و از پشم تهیه می‌شود. از شاخصه‌های این لباس التقاط خطوط سیاه و سفیدی است که بر روی آن طراحی می‌شود. این نقوش نشانی از نبرد خیر و شر و یا پیروزی سپیدی بر سیاهی است، که چون دیگر باورهای این قوم، ریشه در فرهنگ اساطیری ایران دارد.

 

 

لباس یختیاری

مقاله های مرتبط:

نمادهای خیر و شر در اساطیر ایرانی

 

دبیت نیز شلوار گشادی است که با چوخا پوشیده می‌شود و از اصلی‌ترین لباسهای بختیاری محسوب می‌شود. مردان بختیاری، نسبت به ایل خود کلاهی سیاه یا سفید بر سر می‌گذارند و پاپوش آنها گیوه‌ای است که معروفترین آن گیوه ملکی است.

تن پوش بانوان

تن‌پوش بانوان بختیاری نیز شباهت بسیار زیادی به پوشش زنان زرتشتی دارد. اصلی‌ترین لباس آنها «جومه» نام دارد و پیراهن بلندی است که دو چاک در دوسوی آن تعبیه شده است. شلوار قری، شلوار پرچین و بلندی است که زنان در زیر جومه می‌پوشند. آنها روسری حریر مانندی با رنگهای شاد بر سر می‌گذارند که مهره‌هایی رنگی از ان آویزان است و به شکلی ماهرانه آن را به دور سر می‌پیچند، به گونه‌ای که مهره‌های رنگی بر پیشانی می‌ریزد.

لباس بختیاری

 زنان کلاهی در زیر مینا بر سر می‌گذارند که لچک نامیده می‌شود و با سنجاق به روسری آنها متصل می‌شود. مهرههای زیبا، سکه های‌گرانقیمت و سنگ‌های زینتی از تزئیناتی است که دخترکان بختیاری بر لچک‌های خود می‌دوزند و وقتی لچک را بر سر می‌کنند این مهره‌ها بر پیشانی می‌ریزد. رنگ لباس زنان مسن و جوانان با هم متفاوت است.

زنان نیز مانند مردان جوراب‌های پشمی دارند و  گیوه‌های رنگارنگ به پا می‌کنند.

کلام آخر

مطالبی را که مطالعه کردید تنها بخشی از سنتها و باورهای قوم بختیاری است. این قوم همانگونه که در ابتدای مقاله ذکر آن رفت یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی هستند که باورهای آنها در طول هزاره‌ها کمتر دستخوش تغییر شده است.

 پوشاک هزاران ساله، تقدس آب، آداب و آیین‌های مربوط به ازدواج و استفاده از نمادها و نشانه‌های ایرانی در مراسم تدفین، همگی نشان از فرهنگ غنی و باورهای زیبای نیاکانمان دارد که رد پای آنها را در اقوام بختیاری می‌توان دید.

استان‌های بختیاری نشین چون چهار محال و بختیاری علاوه بر سنت‌های زیبا، از طبیعت ناب و جاذبه‌های تاریخی بسیاری نیز برخوردارند. دشت لاله‌های واژگون، چشمه‌های کوهرنگ و دیمه، تالاب چغاخور، برد گوری‌ها و آبشارهای گوناگون از دیدنی‌هایی است که این استان را هر ساله مملو از حضور گردشگران می‌کند.

فرهنگ ناب بختیاری، موزه ای زنده و پویاست است که آشنایی با آن می‌تواند ساعت‌ها ما را از دنیای سرد ماشینی رها کرده و چون پلی دنیای امروز را به سنت‌های زیبای نیاکانمان پیوند زند.

پیشنهاد آراد مگ

اگر علاقه‌مند به گردشگری عشایری هستید به شما پیشنهاد می‌کنیم در فصل کوچ به شهرستان کوهرنگ سفر کنید. در مناطقی از این شهرستان کمپ‌های عشایری برپا می‌شود که از امکانات مناسبی برای اسکان و اقامت گردشگران برخوردار است و همه ساله گردشگران بسیاری از نقاط مختلف دنیا برای دیدن آداب و رسوم زیبای قوم بختیاری به این منطقه سفر می‌کنند.

منابع:

ارشادی فارسانی، عیدی محمد،فرهنگ بختیاری، نشر آرون چاپ اول، ۱۳۸۸

طاهری، صدرالدین، کهن الگوی شیر در ایران، میانرودان و مصر باستان، نشریه هنرهای زیبا،شماره ۴۹- بهار ۹۱

قنبری عُدیوی، عباس «شیر سنگی»، شهرکرد: انتشارات نیوشه، ۱۳۹۳

معیری، مائده،  On Zagros Heights، مجله هتلداری و گردشگری ایرانا، شماره ۷۱- ۱۳۹۵

 

مائده معیری
دانش آموخته ایرانشناسی، عاشق سفر و قلم