اگر اهل شنیدن داستان‌های مرتبط با جنیان و موجودات متافیزیکی هستید و یا به فیلم‌هایی از این دست علاقه دارید، بد نیست بدانید که این داستان‌ها تنها مربوط به فیلم‌ها و قصه‌ها نیست. در همین ایران خودمان و در نیمه جنوبی آن مراسمی بسیار کهن به نام «زارگیری» وجود دارد. مراسمی که طی آن ارواح پلیدی را که در بدن افراد بیمار جا خوش کرده و باعث ناراحتی و آزار او شده‌اند را با آداب و رسوم خاصی از جسم بیمار بیرون می‌کشند.
با ما در آراد مگ همراه باشید تا با این سنت عجیب و رسم و رسوم وابسته به آن آشنا شویم.
باور جنوبیان در مورد «زار» یا بادهای بیمار کننده
مراسم زارگیری سنتی کهن برای خروج ارواح خبیث و جنیان از بدن افراد بیمار است. این آیین در جنوب ایران خصوصا در جزیره قشم رواج دارد و هر ساله مشتاقان بسیاری برای دیدن این مراسم ترسناک به این جزیره اسرار آمیز سفر می‌کنند.
مردم جنوب معتقدند بیماریهایی که با درمانهای معمول و مراجعه به پزشک قابل درمان هستند نیاز به زارگیری ندارند؛ اما اگر فردی دچار بیماری شد و پزشکان از معالجه او عاجز بودند حتما دست نیروهای ماوراءالطبیعه در کار است. بنابراین با مراسم زار گیری ارواح پلید و جنی که روح بیمار را تسخیر کرده از بدنش خارج می‌کنند.
جنوبیان اجنه را با نام باد می‌شناسند. آنها معتقدند این بادها قوایی مرموز دارند که می‌توانند بر نوع بشر تسلط پیدا کنند و به درون بدن افراد رخنه کنند. هیچکس قدرت مقابله با نفوذ آنها را ندارد.
تعدادی از مشهورترین بادها
به باور آنها، بادها انواع مختلفی دارند. برخی از آنها مهربانند و برخی بی رحم، برخی کافرند و تعدادی کور و عده‌ای بینا و هر کدام از آنها می‌توانند آسیبی به بدن برسانند. آنها معتقدند بادهای زار به جز تعداد معدودی که به آنها باد سرخ می‌گویند بقیه کافرند.
بادهای مشایخ، بادهایی هستند که برخی از آنها بسیار خطرناک و برخی بدون خطر هستند. بادهای نوبان، بادهایی هستند که فرد را ناتوان و افسرده و بدون حرکت می‌کنند. بادهای جن از نوع بادهای زمینی و زیر زمینی بوده و همگی آنها خطرناک هستند.
بادهای دیو بسیار بلند قد هستند و معمولا در جزیره‌ها و بیابانها با انسان برخورد کرده و انسان‌ها را خشک و بی جان می‌کنند و بسیاری دیگر.
به باور بومیان قشم، بادهایی چون نوبان و مشایخ و زار از بقیه بادها شیوع بیشتری دارند و چون بیماران را در دم هلاک نمی‌کنند می‌توان با مراسم زارگیری آنها را از بدن فرد بیمار خارج کرد.
وقتی یکی از این بادها میتواند به بدن فردی نفوذ کند و در آن رخنه کند فرد به بیماری صعب العلاجی مبتلا می‌شود و برای درمان باید پیش بابازار یا ماما زار برود.
«بابازار» و «مامازار» چه کسانی هستند؟
بابازار و مامازار در این بیماری حکم پزشک را دارند. این افراد با دیدن بیمار تشخیص می‌دهند که آن فرد توسط چه نوع اجنه‌ای گرفتار شده و آیا می‌شود برای او مراسم زارگیری انجام داد یا خیر. در واقع آنها از بیماری فرد و اینکه به نزد پزشک رفته یا نه و چه کارهایی انجام داده اطلاعات لازم را می‌گیرند و اگر بیمار با درمانهای معمول درمان نشده باشد و پزشکان نتوانند دلیل بیماری فرد را تشخیص دهند، آنها متوجه می‌شوند که بیمار هوایی شده و بیماری او به نفوذ اجنه مربوط است و برای فرد بیمار مراسم زارگیری برپا می‌کنند.
مامازارها و بابازارها متخصص در برگزاری مراسم هستند و بر ارواح و جنیان تسلط دارند و می‌توانند آنها را از بدن فرد بیمار بیرون بکشند. این افراد از زبان زار که در درون فرد بیمار قرار دارد می‌توانند بفهمند که چه نوع هوایی است و از کدام خاک و دیار آمده و برای بیرون رفتن از تن بیمار چه خواسته‌ای دارد.
مقدمات مراسم «زارگیری»
زارگیران بیمار را به مدت هفت روز از چشم دیگران دور نگه داشته و با استفاده از روغن ها و داروهای ویژه‌ای او را برای انجام مراسم زارگیری آماده می‌کنند. آنها در این هفت روز معجون مخصوص بیماران زار را به فرد می‌دهند و مراقب او هستند.
آنها ابتدا جنی را که باد زار را وارد بدن شخص کرده خارج می‌کنند. برای این کار فرد بیمار را خوابانده و با موی بز انگشتهای شست پایش را به هم می‌بندند و مقداری روغن ماهی و چند رشته موی بز آتش زده زیر بینی فرد بیمار می‌گیرند. پس از آن بابا زار با خیزران بر بدن فرد بیمار زده و جن را تهدید می‌کند تا بدن بیمار را ترک کند. بعد از این کار جن با فریادهایی از بدن بیمار خارج می‌شود. بعد از این مرحله تنها باد زار در سر بیمار باقی مانده که نیازمند مراسم زارگیری است.
جمع شدن «اهل هوا»
روز قبل از اجرای مراسم عده‌ای با برگهای خیزران به سراغ اهالی رفته و درب خانه‌ها رامی‌زنند و «اهل هوا» را در این مراسم دعوت می‌کنند. «اهل هوا» افرادی هستند که قبلا گرفتار یکی از بادها شدند و با برگزاری مراسم زارگیری، شفا پیدا کردند و این باد از تن آنها خارج شده است.
آنها هر چند وقت یکبار در چنین مراسمی جمع می‌شوند تا اگر بادی دوباره وارد بدنشان شده در این مراسم خارج شود و آنها را راحت بگذارد. غالب دعوت شدگان «دختران هوا» هستند و در برپایی مراسم و شور دادن به فضا نقش پر رنگی دارند.
پس از آن بابا زار و مامازار با دهلهای مخصوص که به آن «مودندو» می‌گویند بر بالای مجلس می‌نشینند. دهل ها را که هر کدام نامی دارند در یک ردیف قرار می‌دهند. اصلی‌ترین دهل توسط بابازار نواخته می‌شود.
در جلوی دهل اصلی که بابازار آن را می‌نوازد یک سینی از جنس نقره یا ورشو قرار می‌دهند و در آن گیاهان معطری چون کندر را در آتش ریخته و می‌سوزانند.
پیش از شروع مجلس نیز سفره مفصلی پهن می‌کنند و درون آن میوه، غذا، خرما، و انواع گیاهان معطر قرار می‌دهند. درون سفره نیز ظرفی از خون قرار دارد که خون قربانی زار است. آنها بر این باورند که زار با خوردن خون قربانی به حرف می‌آید. قربانی معمولا بزی است که در همان مجلس سر آن را بریده‌اند و خون آن را در ظرفی بر سر سفره می‌گذارند.
شروع مراسم «زارگیری»
با تکان دادن خیزران به دست مامازار و بابازار مراسم آغاز می‌شود. بابا زار با نواختن یکی از دهل‌ها و خواندن آواز، مجلس را گرم می‌کند و بقیه نیز به همراه این آواز دم می‌گیرند و با بابازار و مامازار همراهی می‌کنند. این آوازها در سواحل افریقا کاملا به زبان سواحیلی است، اما در سواحل جنوبی ایران ترکیبی از عربی و زبان سواحیلی است.
بر روی فرد بیمار پارچه سفیدی می‌اندازند و دیگران به صورت حلقه‌ای اطراف بیمار را احاطه می‌کنند.
گاهی مجلس زارگیری ممکن است تا چند شبانه روز نیز به طول بی‌انجامد. خصوصا در مواقعی که فرد برای نخستین بار مبتلا شده باشد این مراسم طولانی تر هم می‌شود و به اصطلاح تا باد از کله شخص پایین آمده و «زیر» شود زمان زیادی لازم است.
هر چقدر هم که زمان برای این اتفاق لازم باشد اهل هوا مجلس را ترک نمی‌کنند و اگر خسته شدند و نیاز به خواب پیدا کردند همانجا استراحت می‌کنند و دوباره تا شب نیامده ساز و آواز را از سر می‌گیرند.
علائم پایین آمدن «زار»
با لرزش شانه‌های فرد بیمار علائم خروج زار آشکار می‌شود. این لرزش به تدریج به همه نقاط بدن سرایت می‌کند. تکان‌ها، شدید و شدید تر می‌شود و زمانی به اوج می‌رسد که بیمار سر خود را به سمت پایین آورده و می‌رود تا از ظرف خونی که در مقابلش قرار داده شده خون بنوشد.
با ایجاد این حال در بیمار، موسیقی و آواز اوج می‌گیرد و همراه با فرد بیمار، بقیه افراد نیز به حالت جذبه‌ای مخصوص سر خود را به اطراف تکان داده و برخی نیز غش می‌کنند.
هر زار نیازمند آهنگ مخصوصی است و نوازندگان باید با تبحر لازم ریتم و وزن و سرعت را کنترل کنند تا سرانجام زار در اصطلاح «زیر» شود و پایین بیابد. در این حالت بیمار متوجه حال خود نمی‌شود.
گفتگو با «زار»
در این مرحله است که بابازار میتواند با زار صحبت کند و از او نامش را می‌پرسد.آنها معتقدند زارها، بادها یا اجنه‌ها نام‌های مختلفی چون بابور جنی، دیگ مرو، فضیله و … دارند و تنها افرادی که می‌توانند به درجه ماما زاری و یا بابا زاری برسند توانایی صحبت و مصالحه با این موجودات را دارند. آنها از زار سوال می‌کنند که به کجا تعلق دارد و به خاطر چه کاری این بدن را انتخاب کرده است.
به باور آنها موسیقی، زار را به مهر آورده و هویت خود را آشکار می‌کند و از اینجا به بعد درمان بیمار امکان پذیر می‌شود.
همزمان با سوالات بابازار، جوابهایی از دهان بیمار خارج می‌شود که صداهایی تغییر شکل یافته است و ارتباطی با صدای اصلی بیمار ندارد. هر زار به زبان خود که ممکن است آفریقایی، عربی و یا هندی باشد صحبت می‌کند و برای خارج شدن از بدن بیمار طلب چیزهای مختلفی می‌کنند. برخی از آنها تنها به شاخه‌ای از خیزران راضی می‌شوند و برخی طلا و سفره و خلخال و لباس می‌خواهند.
با برآورده شدن انتظار زار، او دیگر موذی نیست و بیمارش را آزار نمی‌دهد. در واقع شعر و موسیقی، سفره گسترده و خوردن خون، او را آرام کرده است.
نقش موسیقی درمانی در مراسم «زار»
از اصلی‌ترین بخش‌های زارگیری اجرای موسیقی زار است. تنها بابازار و افرادی که اجازه داشته باشند می‌تواننند در این مراسم بنوازند. در این موسیقی از سازهای متنوعی استفاده می‌شود. ساز تنبوره یکی از اصلی ترین سازهای این مراسم است. این ساز مضرابی از شاخ گاو یا گوسفندی است که برای اجرای این مراسم آن را قربانی کرده‌اند. بخشی از موسیقی زار نیز «آهنگ خون» نام دارد که از ریتم و ضرباهنگ تندی برخوردار است. این آهنگ بخشی از موسیقی زار است که هنگام آوردن خون قربانی اجرا می‌شود.
موسیقی اصلی‌ترین عاملی است که زار را به سوی خود جذب می‌کند. در واقع هر زار، موسیقی مختص به خود را دارد.
این موسیقی از نظر آواز و نغمه و نوع ساز تفاوت زیادی با موسیقی های بنادر جنوب دارد. در این مراسم رنگ و بوی موسیقی عربی، بولیواری و هندی دیده می‌شود اما تاثیر موسیقی آفریقایی در موسیقی استان هرمزگان خصوصا در مراسم مربوط به زار کاملا مشهود است.
مراسم «زارگیری» از کجا آمد؟
از پیشینه دقیق این مراسم اطلاعاتی در دست نیست اما به باور برخی از محققین، اعتقاد به بادهای زار باوری است که منشاء آن حبشه بوده و از آن طریق به سرزمین های اسلامی راه پیدا کرد و در واقع پیشینه آن را باید در کشورهای آفریقایی جستجو کرد.
وجود ریشه‌های آفریقایی در جنوب ایران به پیش از قرن ۱۸ میلادی می‌رسد. گزارش‌های پراکنده حاکی از مهاجرت تعداد کثیری از آفریقاییان دارد که این افراد در قالب برده‌های آفریقایی به عنوان محافظ، نوکران خانگی، ملوان و نیروهای شبه نظامی به حوضه خلیج فارس آورده شدند.
سیاهانی که مجبور به ترک دیار خود شده بودند شبها با جمع شدن گرد هم و برپایی ساز و آواز، از غم و اندوه خود کم می‌کردند. با مرور زمان این موسیقی با فضای جدید ترکیب شد و موسیقی‌ای که امروزه همه با نام موسیقی جنوب آن را می‌شناسند از این ترکیب متولد شد.
سفرهای دریایی مردم جنوب به مناطق آفریقایی نیز در نفوذ فرهنگ آنها به جنوب ایران بی‌تاثیر نبوده است.
مراسم زارگیری نیز که پایه اصلی آن موسیقی درمانی است نیز معجونی است که از این ارتباط و التقاط شکل گرفته است.
مستندهای «زارگیری»
«باد جن» نام مستندی است که توسط ناصر تقوایی در سفر به بندر لنگه ساخته شد. این فیلم محصول سال ۱۳۴۸ بوده و در این سفر غلامحسین ساعدی از نویسندگان مطرح ایران همراه او بوده است. غلامحسین ساعدی دیده‌های خود را از این مراسم در کتابی به نام «اهل هوا» گردآوری کرده است. مستند بابای زار، «باد» نیز فیلم تاثیر گذار دیگری از حمید جعفری است که در آن به نکاتی بدیع از این آیین دست یافته و به نقش آب در این مراسم اشاره می‌کند.
سخن آخر
این سنت عجیب که ذکر آن رفت کم و بیش در سرتاسر نوار خلیج فارس برگزار می‌شود، اما در جزئیات آن تفاوتهایی وجود دارد. اما چیزی که مشهود است بار اصلی مراسم است که بر عهده اشعار و موسیقی است.
در واقع اعتقاد به آیین‌های جادویی، تخیلات روانی، دیدگاه اسطوره‌ای، تلقین پذیری و اعتقاد به ماوراء الطبیعه همگی دست به دست هم داده‌اند تا چنین مراسمی شکل بگیرد و نتیجه مطلوبی برای بیماران از آن دریافت شود.
ناگفته نماند که زارگیری موافقان و مخالفان بسیاری دارد. برخی آن را تنها راهی برای شیادی و کلاه برداری از بیماران می‌دانند و عده‌ای نیز کاملا آن را پذیرفته و از معتقدان اصلی نیروهای ماوراء الطبیعه بوده و برای بابازار و مامازار احترام بالایی قائلند.
امروزه این مراسم در برخی مناطق با حضور گردشگران نیز برگزار می‌شود و علاقه مندان به دیدن و آشنایی با این سنت عجیب می‌توانند با همراه شدن با تورهای گردشگری به جنوب ایران سفر کرده و مراسم زارگیری را از نزدیک تماشا کنند.
