نام کدام آثار ایران در فهرست «میراث جهانی یونسکو» می درخشد؟

حتما تا به حال بارها نام «یونسکو» به گوشتان خورده است. یونسکو در واقع سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی وابسته به سازمان ملل متحد است که به طور خلاصه به این سازمان (UNESCO)  اطلاق می شود. این سازمان اهداف و فعالیتهای گسترده ای دارد که یکی از این فعالیتها ثبت مکان هایی در دنیاست که دارای ارزشی جهانی هستند. پس از ثبت این آثار در فهرست «میراث جهانی یونسکو»، علاوه بر کشور مربوطه، تمامی کشورهای عضو یونسکو موظف به حفظ و مراقبت از این آثار هستند.

از سازمان «یونسکو» بیشتر بدانیم

بهتر است پیش از معرفی آثار فهرست میراث جهانی یونسکو کمی بیشتر با این سازمان بین المللی آشنا شویم.

در واقع یونسکو یک سازمان تخصصی است و هدف از ایجاد آن برپایی صلح و امنیت در جهان است. این سازمان برای رسیدن به این هدف از راه همکاری بین المللی با سایر کشورهای جهان در زمینه علمی، فرهنگی، آموزشی و تربیتی فعالیت می کند.

احترام به عدالت و قانون مداری بر پایه منشور حقوق بشر سازمان ملل متحد  از اصلی ترین اهداف این سازمان است. پایگاه سازمان یونسکو در کشور فرانسه و در شهر پاریس قرار دارد و ۱۹۵ کشور، عضو این سازمان بین المللی هستند که ایران نیز یکی از این کشورهاست.

فهرست «میراث جهانی یونسکو» چیست؟

فهرست میراث جهانی یونسکو شامل جنگل، دریاچه، کوه، بقعه، شهر، ساختمان، صحرا، آبگیر و یا هر مکان تاریخی و طبیعی است که ابتدا توسط کشور مربوطه به سازمان یونسکو معرفی می شود. پس از گذراندن مراحل مختلف، آثار واجد شرایط،  توسط کمیته میراث جهانی یونسکو برگزیده شده و در فهرست مربوطه به ثبت میرسند. این آثار پس از ثبت، به عنوان جزئی از میراث جهانی شناخته شده و یونسکو موظف به حفاظت و مراقبت از این آثار می شود.

  بر طبق آخرین آمار، ۱۰۹۲ جاذبه در این فهرست به ثبت رسیده است که از میان آنها ۲۳ اثر به خاک ایران تعلق دارد. با آراد مگ همراه باشید تا در دو مقاله مجزا با این میراث ارزشمند جهانی آشنا شویم.

۱-«نیایشگاه چغازنبیل» اولین اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو

چغازنبیل یا زیگورات دوراونتاش، نیایشگاهی وسیع  مربوط به دوره ایلامیان است که در حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد مسیح بنیان نهاده شد و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد با حمله سپاه آشور بانیپال ویران گشت.

 این جاذبه نخستین اثری بود که به شماره ۱۱۳ در سال ۱۹۷۹ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این بنای اعجاب انگیز در استان خوزستان و در جنوب شهر باستانی شوش واقع شده است. شرق شناسان این نیایشگاه را اولین ساختمان مذهبی در ایران می دانند.

چغازنبیل به دستور اونتاشگال (پادشاه بزرگ ایلام باستان) احداث شد. هدف وی از ساخت این معبد ستایش ایزد اینشیشوناک (ایزد نگهبان شوش) بود.

نیایشگاه چغازنبیل سازه ای خشتی پنج طبقه ای بود که امروزه تنها دو طبقه از آن برجای مانده است. اضلاع این بنا ۱۰۵ در۱۰۵ بوده و حدود ۵۳ متر از سطح زمین ارتفاع داشته است. در ساخت این نیایشگاه بی نظیر  از میلیونها خشت و آجر استفاده شد که بر روی ۵۰۰۰ آجر، نوشته هایی به خط ایلامی حک شده و متن روی آنها به صورت جداگانه و با دست نوشته شده است.

سیستم آبرسانی در این نیایشگاه در نوع خود بی نظیر بوده و از آن تحت عنوان یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های ایران یاد کرده اند.

۲- «پرسپولیس» دومین گزینه در لیست میراث جهانی یونسکو

به لیست میراث جهانی یونسکو که نگاه میکنیم جایگاه دوم به پرسپولیس اختصاص دارد. این شاهکار به جای مانده از عصر هخامنشی که به تخت جمشید شهرت دارد یکی از بی نظیر ترین سازه های معماری به جای مانده در ایران است. تخت جمشید در میان استان فارس و شمال شهرستان مرودشت قرار گرفته است.

 ساخت  این مجموعه باشکوه در زمان داریوش اول آغاز شد و در دوره خشایارشا و اردشیر اول بخشهایی بدان افزوده شد. به باور برخی از تاریخ شناسان این بنا در سال ۳۳۰ پیش از میلاد به فرمان اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد.

بخشهای مختلف پرسپولیس

این بنای کم نظیر از بخش های مختلفی تشکیل شده است. کاخهای آپادانا، تچر، هدیش، ملکه، صد ستون، سه در، خزانه شاهی و پلکانهای ورودی، آپادانا و دروازه ملل تعدادی از آثار به جای مانده از این کاخ نیمه ویران است.

این شاهکار از معماری خیره کننده ای برخوردار است. سنگهای عظیمی در ساخت این بنا به کار رفته و نقش برجسته های بنا از ظرافت و دقت مافوق تصوری برخوردارند.  در  ساخت این بنا از ملاتی استفاده نشده و سنگها با بست های دم چلچله ای، قلمی و تبری به هم متصل شده اند.

برای برپایی این مجموعه عظیم، معماران بسیاری از ملل مختلف چون آشوریان، بابلیان، مصریان، هندوان، یونانیان، اورارتوئیان و سکائیان حضور داشتند.

پرسپولیس  در سال ۱۹۷۹ میلادی به عنوان دومین اثری جهانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

۳- «میدان امام اصفهان» سومین اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو

میدان امام اصفهان که با نام میدان نقش جهان اصفهان در تمام دنیا شهرت دارد سالهاست در فهرست میراث جهانی یونسکو جا خوش کرده است. این جاذبه شگفت انگیز از یادگارهای دوره شاه عباس صفوی است که در قلب شهر اصفهان واقع شده است.

نقش جهان اصفهان، میدانی مستطیل شکل است و طولی حدود ۵۶۰متر و عرضی برابر ۱۶۰ متر دارد.  این میدان وسیع در دوره شاه عباس محلی برای برگزاری جشن های سلطنتی بود و بازی زیبای چوگان، نمایشهای متنوع و رژه ارتش در آن برگزار می شد.  میدان نقش جهان توانسته در رقابت با میدانهای بزرگ و تاریخی جهان بعد از میدان تیان انمن، مقام دوم را از نظر وسعت به خود اختصاص دهد.

جاذبه های میدان امام اصفهان

جاذبه های ارزشمند بسیاری این میدان زیبا را در آغوش گرفته اند. مسجد شاه (مسجد امام)، عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و سردر قیصریه چهار سوی میدان را به تصرف خود درآورده اند. به جز این آثار ابنیه دیگری نیز در این میدان وجود داشت که با گذشت زمان تخریب شدند.

در سال ۱۳۷۵ ساخت برجی موسوم به برج جهان نما موجب تخریب منظر تاریخی و فرهنگی میدان شد؛ و این اتفاق موجب شد نام میدان نقش جان در لیست «میراث در خطر» یونسکو قرار گیرد. با مهلت دادن یونسکو و رایزنی های بسیار دو طبقه از این برج تخریب شد و این میدان مجددا جایگاه اولیه خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو به دست آورد.

۴-«تخت سلیمان» چهارمین اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو

تخت سلیمان یا آتشکده آذر گشنسب یکی دیگر از آثار پر رمز و راز ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است که در سال ۲۰۰۳ به این لیست بین المللی افزوده شد. این مجموعه در استان آذربایجان غربی و در نزدیکی شهر تکاب قرار دارد. در طول تاریخ و در منابع مختلف با نامهای گوناگونی چون گنجک، شیز، سترویق، شیج، چیچست و … خوانده شده ولی امروزه عنوان تخت سلیمان را بر خود دارد.

در این مجموعه، آثار و بناهای متعددی از دوره اشکانی، ساسانی و ایلخانان مغول یافت شده است که ارزنده ترین آنها به آتشکده و تالارهای دوره ساسانی اختصاص دارد. آتشکده آذرگشنسب یکی از بزرگترین مراکز دینی و مذهبی ایرانیان و یکی از سه آتشکده بزرگ و برجسته زرتشتیان بود.

 تخت سلیمان یکی از دریاچه های اسرارآمیز ایران را در میان خود جای داده و افسانه ها و حکایتهای بسیاری از زاده شدن زرتشت تا انگشتری سلیمان و گنجهای نهان کف دریاچه را در سینه دارد. عمق این دریاچه ۱۲۰ متر برآورد شده و هنوز کسی نتوانسته به عمق واقعی آن دست پیدا کند. متاسفانه بخش زیادی از این آثار ارزشمند، پیش از اسلام و بر اثر حمله رومیان و بعد از اسلام بر اثر حمله مغولان از میان رفت.

۵- «ارگ بم و منظر فرهنگی آن» پنجمین اثر ثبت شده در یونسکو

در سال ۲۰۰۴ ارگ بم و منظر فرهنگی آن توسط کمیته میراث جهانی یونسکو پذیرفته شد و به عنوان پنجمین اثر در لیست جذاب یونسکو جای گرفت. این بزرگترین سازه خشتی جهان در استان کویری کرمان و در مسیر جاده  تاریخی ابریشم قرار دارد.  تاریخ دقیقی از زمان ساخت این مجموعه بی نظیر در دست نیست، اما بر اساس شواهد ساخت آن را به دوره هخامنشیان نسبت می دهند و تا اواخر دوره قاجار زندگی در این محوطه تاریخی جریان داشته است.

این بنا در حدود ۱۸۰ هزار متر مربع وسعت دارد و دیوارهایی به طول بیش از ۱۸۰۰ متر و ارتفاع ۶ الی ۷ متر اطراف آن را احاطه کرده است.

بخشهای مختلف ارگ بم

ارگ بم از دو قسمت حکومتی و رعیت نشین تشکیل شده است. دژ نظامی، سربازخانه، عمارت چهار فصل، اصطبل و چاه آب ۴۰ متری در بخش حکومتی و بازار، خانه های مسکونی و ساختمانهای عمومی در قسمت رعیت نشین واقع شده اند.

زلزله سال ۱۳۸۲ با تخریب بخش وسیعی از ارگ بم موجب شد این جاذبه در لیست «میراث در خطر» در فهرست یونسکو قرار گیرد. اما با همکاری مستقیم یونسکو و کشورهای بسیاری چون فرانسه، ایتالیا و ژاپن، این محوطه باستانی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و از لیست فهرست آثار در خطر خارج شد.

۶- «پاسارگاد»، ششمین جاذبه در لیست میراث جهانی یونسکو

ششمین اثر جذاب در فهرست میراث جهانی یونسکو به مجموعه پاسارگاد اختصاص دارد. این آثار که یادگاری به جای مانده از دوره هخامنشیان است در استان فارس قرار گرفته است. شاخص ترین اثر این مجموعه، به آرامگاه کوروش بزرگ اختصاص دارد.

این میراث جهانی مجموعه ای است که آثار بسیاری چون آرامگاه کوروش، باغ پاسارگاد، کاخ بارعام، کاخ دروازه، کاروانسرای مظفری و آب نماهای باغ شاهی، ساختار نظامی تل تخت، تنگه بلاغی، دو کوشک و محوطه مقدس را در برگرفته است.

در نشست یونسکو که در سال ۱۳۸۳ در کشور چین برگزار شد، این میراث با صد در صد آرا توانست در فهرست میراث جهانی نام خود را تثبیت کند.

۷-«گنبد سلطانیه»شاهکاری ایلخانی در لیست یونسکو

گنبد سلطانیه یکی دیگر از بیست و سه آثار ثبت شده از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است که علاوه بر ارزش تاریخی رکورد دار بزرگترین گنبد آجری جهان نیز می باشد.

 این شاهکار معماری متعلق به دوره ایلخانی است و در شهر سلطانیه زنجان پایتخت ایلخانان قرار دارد. این بنا به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شد و به نظر برخی از مورخان پس از مرگ در همین مکان به خاک سپرده شد.

بنای  سلطانیه هشت ضلعی است و گنبدی بر بلندای آن احداث شده است. این گنبد یکی از کهن ترین گنبدهای دو پوشش جهان به شمار می رود و با تزئینات فیروزه ای به گنبد نیلی آسمان پهلو می زند. هشت مناره نیز در اطراف گنبد ساخته شده است.

 بر اساس نظر برخی از محققین کاربری این بنا مانند ساعت آفتابی بوده و طراحی این گنبد به شیوه ایست که با خروج نور از گنبد و پنجره های بزرگ و کوچک می توان ساعت، دقیقه و ثانیه را تعیین کرد.

۸- «سنگ نبشته بیستون»، کتیبه ای ثبت شده در میراث یونسکو

یکی دیگر از گنجینه های ارزشمند تاریخی در ایران، سنگ نبشته بیستون در کرمانشاه  است که یونسکو به درستی آن را لایق قرار گرفتن در لیست میراث جهانی دانست. واژه بیستون در تلفظ صحیح بغستان بوده و به معنای جایگاه خداوند می باشد. این کتیبه سنگی بزرگترین سنگ نبشته جهان بوده و  متعلق به دوره باشکوه هخامنشیان است و قدمت آن به ۵۲۰ پیش از میلاد بازمی گردد. در این سنگ نبشته تاریخی، شرح پیروزی داریوش در برابر گوماته مغ، به سه زبان نوشته شده است. داریوش در این کتیبه به معرفی خود و نیاکانش پرداخته و در آن به حوادثی اشاره می کند که پادشاهی او را رقم زد. در این کتیبه آهکی محل شورش و چگونگی و زمان سرکوبی شورشیان نیز آمده است. نقش برجسته های بسیار زیبایی تکمیل کننده این شاهکار تاریخی است.

این اثر جاویدان در سال ۲۰۰۶ موفق به دریافت ۲ معیار ii و iii از یونسکو شد و در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت.

۹- «مجموعه کلیساهای ارامنه»، نهمین اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو

در این ادامه این لیست بلند بالا نام سه کلیسای تاریخی ایران به چشم می خورد. این آثار به عنوان مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفته اند.

این سه کلیسا کلیسای سنت استپانوس، قره کلیسا و کلیسای زور زور نام دارند که در دو استان آذربایجان شرقی و غربی واقع شده اند.

کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس دومین کلیسای ارامنه جهان بوده و با نام نخستین شهید مسیحی نامگذاری شده است. این یادگار زیبا در نزدیکی رود ارس و در  شهر مرزی جلفا در استان آذربایجان شرقی قرار دارد.  تاریخ ساخت بنا به درستی مشخص نیست اما بر اساس شواهد به قرن هفتم میلادی تعلق دارد. نقاشی ها، برج ناقوس، محراب، ایوان و نمازخانه از بخشهای این کلیسا بوده و از معماری چشمگیری برخوردار است.

قره کلیسا

قره کلیسا یکی دیگر از سه کلیسای ثبت شده در فهرست یونسکو است. این کلیسا که با نام تادئوس مقدس نیز شناخته میشود در استان آذربایجان غربی و در جنوب شهر ماکو واقع شده است. تاریخ ساخت این کلیسا به صدر مسیحیت باز میگردد. زلزله و جنگ در دوره های مختلف موجب ویرانی این اثر زیبا شد اما مورد بازسازی قرار گرفت و تغییراتی دلنشین در آن به وجود آمد.

شهرت این کلیسا به خاطر حجم پردازی بی نظیر و تکنیک ساخت آن است. استفاده از سنگهای سیاه در بخشی از بدنه این بنا موجب شد این فضای مذهبی به قره کلیسا یعنی کلیسای سیاه شهرت پیدا کند.

کلیسای زور زور

کلیسای زور زور آخرین کلیسا از لیست سه گانه کلیساهای ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این کلیسا که به نام مریم مقدس شهرت دارد مانند قره کلیسا در استان آذربایجان غربی و در شهر ماکو قرار گرفته است. کلیسا پلانی صلیبی شکل دارد و چون دو کلیسای دیگر تاریخ ساخت آن به آغاز مسیحیت باز می گردد.

با ساخت سد بارون و آبگیری آن در سال ۶۷ این کلیسا به زیر آب می رفت که با تمهیدات لازم بنای کلیسا تخریب و با همان مصالح در مکانی مرتفع تر  احداث شد. این کلیسای کوچک از معماری ساده ای برخوردار است و بدنه آن با سنگهای تراشیده ساخته شده است. از ویژگیهای این بنا، تراش سنگها به گونه ای بوده که در هم چفت شده و ملاتی در بین آنها به چشم نمی خورد.

۱۰- «نظام آبی، تاریخی شوشتر» دهمین جاذبه در فهرست میراث جهانی یونسکو

دهمین مورد از لیست بیست و سه گانه مورد نظر را سازه های آبی شوشتر به خود اختصاص داده اند. این سازه های حیرت انگیز در استان خوزستان و در شهر شوشتر جای گرفته اند و بخشی از نبوغ سرشار ایرانیان را به نمایش می گذارند.

سازه های آبی شوشتر مجموعه در هم تنیده ای از پلها، سدها، آبراهه ها، تونلها، کانالها، بندها و آسیابها هستند که با ترکیب فوق العاده ای کنار هم قرار گرفته و این مجموعه بی نظیر را شکل داده اند. پیشینه این سازه ها به دوره هخامنشی و ساسانی باز می گردد.

بند میزان، رودخانه دستکند گرگر، برج کلاه فرنگی، قلعه سلاسل، بند ماهی بازان شوشتر، بند شادروان، بند خاک، قلعه سلاسل، کانال داریون و… از بخش های این مجموعه آبی است که توانسته به عنوان میراثی جهانی در دنیا مطرح شود.

 این مجموعه کارکرد شگفت انگیزی دارد و بازی آب به صورت آبشار و  گردش چرخ های آسیاب منظره شگفت انگیزی را پدید می آورد که چشم هر بیننده ای را خیره می کند.

در این مقاله به معرفی ۱۰ مورد از ۲۳ جاذبه ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو پرداختیم. در مقاله بعد با معرفی ۱۳ مورد دیگر از شگفتانه های ایران، این نوشتار را به پایان خواهیم رساند.